1. اصولا هر انسانی دارای سه بعد است: بعد شناختی، گرایشی و رفتاری

2. به دلیل این که مربی پیامبر خداوند کریم بوده است به زیباترین وجه ممکن تربیت کرده است پس تمام ابعاد شخصیتی و گرایشی و رفتاری پیامبر اسلام(ص) به حد کمال رسیده است.

3. شخصیت انسان واحد است به این معنا برغم وجود گرایش های مختلف در انسان نفس انسان یک واقعیت واحد است نه متعدد و مختلف بنابراین در هر رفتاری که از انسان سر می زند ابعاد مختلف وجودی او بصورت متحد نشان می دهد.

پس میان بعد شناختی و عاطفی و رفتاری انسان هماهنگی کامل برقرار است. نمی توان گفت که فلان کار صرفا عاطفی است و از شناخت و بینش بهره مند نیست.

آمیختگی عقل و عشق در زندگی پیامبر

با توجه به مقدمه های فوق باید در پاسخ عرض کنیم که تمام رفتارهای پیامبر عقل و عشق به صورت آمیخته حضور داشته است. ما می توانیم رفتاری را از پیامبر در نظر بگیریم که عاقلانه باشد ولی عاشقانه نباشد.

جهاد پیامبر با دشمنان اسلام هم عاقلانه بود و هم عاشقانه به دلیل این که بر اثر جهاد کفر و شرک محو می شد و موانع تبلیغ دین حق بر داشته می شد جهاد یک امر عقلائی و معقول است اما به دلیل این که جهاد را برای رضای خداوند و به منظور تقرب به خداوند انجام می داد کار عاشقانه بود. در زندگی پیامبران الهی به ویژه حضرت محمد (ص) عقل و عشق در برابر هم قرار ندارد بلکه در کنار هم و با هم مطرح می شود.

عواطف پیامبر پاک ترین عاطفه در عین حال موجه، مدلل و عقلانی بوده است. از سوی دیگر تدبیرهای مدیریتی و نظامی او در عین این که معقول و منطقی بوده است چون به آن مومن و معقتد بوده است عاشقانه هم بوده است.

اساسا پیامبر اسلام حب و بغض رحمت و شفقت غصب و قهرش همگی الهی بود. چون الهی بود هیچ رفتار عاطفی پیامبر عقل ستیز نبوده است بلکه کاملا سازگار با عقل بوده است. «محمد رسول الله و الذین آمنوا معه اشدأ علی الکفار رحمأ بینهم؛ خشم و قهر پیامبر فقط در مسیر خدا علیه دشمنان دین الهی بوده است رحم و مهروزی او در مسیر خشنودی الهی برای ایمان داران بوده است».

این نوع تربیت که بینش الهی بر عواطف رفتار انسان حاکم باشد و تمام توجه انسان از دیگران مقطع و به خداوند محصور گردد تربیت معجزه آمیز است «انک تقلی خلق عظیم»

جلوه های عشق و معرفت پیامبر اسلام نسبت به خداوند:

پیامبر شیفته عبادت و نماز بود در حدی که وقت نماز توجه حضرت از هر چیزی قطع می شد و به خداوند محصور می شد عایشه همسر پیامبر نقل کرده است: رسول خدا چنین بود که با ما مشغول صحبت بود چون وقت نماز فرا می رسید، گویا نه او را می شناخت و نه ما را. (سنن النبی، حدیث 283)

شهید ثانی در اسرار الصلاه نقل کرده است که پیامبر برای وقت نماز انتظار می کشید و شوقش افزون می شد. و چشم براه رسیدن وقت نماز بود نماز و عبادت را بسیار دوست می داشت و می فرمود: «جعل فره عینی فی الصلاه» ؛ (سنن النبی، حدیث 278)

به ابوذر غفاری فرمود: ابوذر را خداوند نماز را محبوب من قرار داده است چنان که غذا را محبوب گرسنه و آب را محبوب تشنه، گرسنه و تشنه هر گاه غذا و آب خورد و سیر می شوند ولی من از نماز سیر نمی شوم. «و انا اشبع من الصلاه»؛ (سنن البنی، 269)

روزی جبرئیل به حضرت نازل شد و عرض کرد خدای متعال سلام می رساند و می فرماید: «این دشت مکه و بطحاء از آن توست اگربخواهی آن را برایت پر از طلا کنم! حضرت سه بار به آسمان نگاه کرد سپس گفت نه خدایا یک روز سیر باشم تا تو را حمد شکر کنم یک روز گرسنه باشم تا از تو مسالمت نمایم. (مکارم الاخلاق طبرسی، ص 24)

ترحم و دلسوزی برای بندگان خدا:

پیامبر از روی رحمت با سوز و گداز تمام مردم را به سوی خدا دعوت و هدایت می کرد به گونه ای که خداوند فرمود: «لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ أَلاّ یَکُونُوا مُؤْمِنینَ»؛ (سوره شعراء، آیه 3)

تحمل مشقت برای هدایت:

قرآن به پیامبر خطاب می کند: «طه× ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى» ؛ (سوره طه، آیه 1)

ما قرآن به تو برای آن فرو نفرستادیم تا خود را به مشتقت اندازی همه این سوز و گداز پیامبر عزیز برای آن بود که مردم به هدایت برسند از نعمت هدایت بهره مند و به سعادت حقیقی برسند. همه این موارد جلوه روشن از عطوفت و عشق آن حضرت به خدا و خلق خدا است. ولی معنای آن این است که کارهای آن حضرت در عبادت خدا و هدایت مردم به سوی خدا از روی اندیشه و عقل نبوده است. بلکه عقل و عشق هر دو کنار هم منظره زیبا و دلسوز از اخلاق و سلوک دلنشین و رفتار عقل پسند او را آراسته است.

عقل مصلحت بین و مصلحت نگر است عشق سوزنده و آتشین است. در پیامبر اسلام زیبائی و معجزه در این بوده بود که هیچ کارش خالی از حکمت نبوده و باز هم در تمام کارهایش رنگ عشق و عطوفت الهی نمودار بود. عقل پیامبر حقایق ژرف، نهفته و عمیق را ادراک می کرد و عشق پیامبر ادراک عقلانی و تبدیل به یک حقیقت عینی و ملموس در رفتار آن حضرت می نمود. چون عشق او مدلل و حکیمانه بود نمی توان میان عقل و عشق در مکتب و سلوک عرفانی او گسیختگی احساس کرد.

ر.ک:

– قرائتی، محسن، سیره پیامبر اکرم با نگاهی به قرآن کریم، مرکز فرهنگی درس های از قرآن، چاپ سوم، 1385

– سیره اخلاقی و رفتاری پیامبر اکرم، محدثی، جواد، ام ابیها، قم، چاپ ششم، 1385