الف. چیستی جنبش نرم افزاری:

این اصطلاح از دو کلید واژه مهم «جنبش» و «نرم افزاری» تشکیل شده است. اصطلاح جنبش و نهضت ـ به معنای یک نوع حرکت فزاینده ـ در جایی گفته می شود که آن جامعه گرفتار رکود، سکون و ثبات باشد. مقام معظم رهبری در تبیین این معنا، یک سری واژه های تبیینی دیگر ـ مانند پاسخ به سؤالات، تولید اندیشه، نظریه پردازی و مانند اینها ـ ذکر کرده است. اصطلاح نرم افزاری، به محتوای علوم و آن چیزی که به تولید اندیشه و نظریه پردازی مربوط می شود، اشاره دارد. این جنبش نرم افزاری صرفاً به معنای آموزشی، تدریس و تعلیم و تعلم نیست. زیرا این فرایند قرن ها در جوامع و کشور خودمان هم وجود داشته است. جنبش نرم افزاری یک حرکت علمی اجتماعی است که دو رکن «روحیه علمی» و «نظام سیستماتیک» را به فرآیند تعلیم و تعلّم ما تزریق می کند. روحیه علمی، آن روحیه ای است که همراه با ارادة فهمیدن، گشودن باب نقد عالمانه، منطقی و نوآوری است. نوآوری بدین معنا نیست که حتماً یک پایه و نظام معرفتی جدید ارائه شود و به تمام میراث گذشته، پشت پا بزنند. یک مرتبة نوآوری، پاسخ به سؤالات و شبهات جدیدی است که در جامعه وجود دارد برای مثال کار فقهای ما در حوزه ها، نوآوری است؛ چون در برابر پرسش ها، به پاسخ های جدیدی می پردازند. اما نظام سیستماتیک دارای عناصر ذیل است: 1. تبیین و کشف مباحث زیرساختی و بنیادین علوم: هر ادعایی که مطرح می شود، یک سری پیش فرض های معرفت شناختی، هستی شناختی و جهان شناختی دارد که به عنوان مباحث زیرساختی و بنیادین همه علوم به شمار می آید. 2. نیاز شناسی فکری و نظری: با توجه به اینکه ما انسانیم و در جهانی متغیر زندگی می کنیم، «تغییر» جزء لاینفک حیات فردی و اجتماعی ما است. از طرف دیگر دین نیز یک سری متغیراتی دارد. بر این اساس باید نیازهای متغیری که روز به روز به وجود می آید شناخته و آنها را کشف کنیم. 3. بازپژوهی و بازپیرایی ذخایر علمی: وقتی به نیاز جدیدی برخورد می کنیم، نباید خودمان را از هویت علمی و فرهنگی گذشته مان جدا کنیم و به پاسخ بپردازیم، بلکه باید میراث گذشته را هم شناسایی کنیم. 4. مطالعه تطبیقی بین اندیشة برگزیده و سایر اندیشه ها باید به مکاتب و نظریاتی که در کنارمان وجود دارد، توجه و اشتراکات و تمایزات را بررسی کنیم. مطالعه تطبیقی باعث رشد و بالندگی در اندیشه ما می شود. بعد از اینکه این فرایند را طی کردیم، به تمدن سازی و فرهنگ سازی می رسیم؛ یعنی، اگر بتوانیم جنبش نرم افزاری را بارور کرده و روحیة علمی را فزونی بخشیم، فرهنگ سازی کرده ایم. بعد از این مرحله، تمدن سازی تحقق پیدا می کند و در موضوعاتی نظیر تکنولوژی و صنعت، معماری و هنر و… ظهور می یابد.

چرایی جنبش نرم افزاری:

یکی از ویژگی های مهم جنبش، «همگانی» بودن آن است مفهوم جنبش، حرکت فزایندة همگانی است. پس اولاً حرکت است نه رکود و سکون و یک حرکت رو به رشد و تزاید است، نه یک حرکت آرام. از طرفی همگانی است؛ یعنی، جنبة عمومی دارد و شخصی و فردی نیست. با تحولات عمیقی در رشته های کلام، فلسفه، تاریخ، تفسیر، اقتصاد، روان شناسی و جامعه شناسی و… و صاحب نظران و فرهیختگان رخ داده و پیشرفت های خیلی خوبی حاصل شده است و همه اینها بعد از انقلاب اسلامی بوده است. مسلماً همة اینها نوآوری و نظریه پردازی است؛ اما جنبش نبوده است؛ بلکه حرکت های آرام و یا حرکت هایی شخصی و فردی است. و در مجموع جامعه، مجامع دانشگاهی و حوزوی ما دچار رکود است. ر.ک: تحلیل زیر ساخت های نظری جنبش نرم افزاری، گفت وگو با حجت الاسلام و المسلمین، دکتر عبدالحسین خسروپناه، روزنامه سیاست روز، 13/5/1382، ص 6 و 7 افزون بر این آنچه که در شکل گیری و اهمیت جنبش نرم افزاری بسیار مؤثر است، مواجهه ما با دنیای جدید، پیچیده شدن مناسبات اجتماعی و نوع تحولاتی است که در داخل جهان اسلام رخ داده و که نیازمندی ها و بایسته های جدیدی را مطرح کرده است. به طور کلی دو ویژگی مشخص، دوران جدید را از گذشته متمایز کرده است: ویژگی اول این است که در این دوران تاریخی، اسلام با رقیبان جدی ای در حوزه اندیشه و نظر مواجه بوده است و اندیشه ها و دیدگاه های گوناگونی مطرح شده که در گذشته وجود نداشته است. حضور این رقیبان جدید، برای حوزه های علمیه و اندیشمندان دینی، نیازهایی را مطرح کرده که باید پاسخ داده شود. ویژگی دوم، نیاز به حضور دین در صحنة عمل اجتماعی است. در گذشته به دلایل و بهانه های مختلف، نفوذ و حاکمیت دین را بر نهادهای اجتماعی و حکومت ها کاسته یا به طور کلی قطع نموده و قلمرو دین را تنها در سطح اخلاق و اعتقادات فردی منحصر کردند. اما با ظهور انقلاب اسلامی در ایران و به دلایل مختلف ـ چون وضعیت خاص جهان اسلام و احساس ضرورت همبستگی ملت های مسلمان و پیچیده شدن مناسبات اجتماعی ـ گسترة نفوذ حکومت از حوزه اقتدار سیاسی فراتر رفت و به همة جنبه های حیات انسان نفوذ پیدا کرد. آنچه امروز به عنوان تولید اندیشه دینی یا تولید علم دینی مطرح است، در واقع به دو نیاز بر می گردد: 1. بازاندیشی در میراث اسلامی و تنقیح افکار و معارف دینی از امور زاید و… 2. طراحی و مهندسی نظامهای اجتماعی بر اساس فرهنگ و آرمان های دینی. ساختار تولید علم و توسعه علوم دینی، گفت و گو با امینی و سبحانی، نشریه پژوهش و حوزه ش 12 به عبارت دیگر، اسلام مدعی جامعیت و کمال است و حضور اجتماعی دارد؛ پس باید برای مناسبات اجتماعی، ارتباطات فرهنگی و پرسش ها و مکاتب نوین پاسخی داشته باشد. اگر بخواهیم اسلام را در دنیای امروز نشان بدهیم، چاره ای نداریم جز اینکه تولید اندیشه و نوآوری داشته باشیم و این با نقد، مناظره، گفت و گو و جنبش نرم افزاری فراهم می شود.

سه راه های تحقق جنبش نرم افزاری

برای رسیدن به تولید فکر و اندیشه دینی، به دو دسته نیازها باید توجه جدی کرد: 1. ظرفیت ها و امکانات درونی (درون حوزه پژوهش و آموزش و درون حوزه و دانشگاه، 2. شرایط بیرونی. در بخش اول، مسئولیت اصلی به عهده مدیران عالی مجموعه های علمی و دینی است. اینها باید حمایت کنند تا مدیریت های سالم و کارآمد، هدف دار در حوزه آموزش و پژوهش شکل بگیرد. بر اساس بخش دوم اگر همه ظرفیت ها ایجاد شود، باز هم برای تولید فکر کافی نیست. ممکن است رشته های تخصصی ایجاد و استعدادهای برتر جذب شود و… اما فضای لازم و نظام ارزشی مناسب برای نخبگان و تولید گران فکر و دانش موجود نباشد و یک نخبه احساس کند که طرح بحثی جدید در فقه، تفسیر، کلام و… همیشه با انگشت اتهام و تردید مواجه می شود. طبیعی است در این صورت، ظرفیت بسیاری از نخبگان متوجه تولید فکر نخواهد شد. صاحبان قدرت در حوزه علم و تفکر، چیزی را می پسندند که به قدرت آنها بیفزاید (یا حداقل قدرت آنها را تهدید نکند). حال آنکه یک نخبة فکری اولین دغدغه اش این است که معضل موجود را حل کند و به اصلاح و بهبود شرایط بپردازد. صاحبان ثروت هم در این زمینه نقش ایفا می کنند. وقتی امکانات و بودجه های پژوهشی گاهی در اختیار افرادی است که شرایط علم و دانش را ندارند و حداقل صاحبان علم و اندیشه نیستند، طبیعی است که توزیع ثروت در نهادهای فرهنگی و در بین عناصر فرهنگی، به گونه ای خواهد بود که انگیزه های نخبگان را دچار اختلال می کند.