دکتر نادر ساعد

مدیر گروه علمی حقوق و سازمان های بین المللی

موسسه امریکائی رند در آخرین مطالعات و تحقیقات خود پیرامون جنگ سایبری و اطلاعاتی با عنوان «بازتعریف مرزهای جنگ اطلاعاتی برای ارتش در جهان بی سیم»، به بررسی این پدیده متناسب با آخرین تحولات در محیط امنیتی از جمله امریکا پرداخته و چالشهای امنیتی این کشور در ارتباط با عملیات های سایبری و جنگ اطلاعاتی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.

بر اساس این گزارش که توسط هشت نفر از کارشناسان این موسسه با مسئولیت ایزاک پورشه و در قالب برنامه توسعه و فناوری که زیرنظر این موسسه و اتاق فکر راهبردی امریکا قرار دارد، تدوین و به تازگی منتشر گردیده است. در این رابطه، ابعاد مختلف جنگ اطلاعاتی بر اساس آخرین تحولات جهانی و تطورات در محیط امنیتی بررسی شده است. این گزارش نتیجه مطالعه ای است که از سوی ارتش امریکا به این موسسه سفارش داده شده و در صفحات مقدماتی آن نیز به صراحت آمده است که این گزارش محصول اجرای قرارداد منعقده با ارتش بوده و مفاد آن نیز برای ارتش امریکا تدوین شده و به همین دلیل، علاوه بر توصیف های کلان و آینده پژوهانه جنگ اطلاعاتی، پیشنهادهای ارائه شده در آن نیز متناسب با ارکان وزارت دفاع و ساختار و مقامات نیروهای مسلح به ویژه ارتش طبقه بندی و عرضه شده است.

جنگ اطلاعاتی به منازعه و نبرد بین دو یا چند گروه در محیط اطلاعات و حوزه سایبر اطلاق شده است. تغییر محوریت این تعریف از «جنگ بین دولتها» به «منازعه بین گروهها» حکایت از گسترش دامنه مفهومی این نوع نبرد در تفکر جدید دفاعی و راهبردی امریکا دارد. بر این اساس، حتی مواردی که دولتها نیز در جریان این عملیات یا نبردها دخالت مستقیم نداشته باشند، جنگ اطلاعاتی محقق می شود. این توسعه دامنه مفهومی این جنگ برگرفته از ترسیم و توصیف محیط امنیتی متناسب با رصد محافل راهبردی این کشور است که نزاع ناشی از گروههای سازمان یافته را بسیار جدی تر از حمله های دولتی، متوجه منافع ملی امریکا در آینده و حال حاضر شمرده است.

بر اساس تعریف مندرج در دستورالعمل ستادمشترک ارتش امریکا مصوب سال 2010، منظور از «محیط اطلاعاتی و سایبری»، مجموعه افراد، سازمان ها و سامانه هائی است که در خصوص جمع آوری، فراوری، توزیع اطلاعات یا اقدام در خصوص آنها دخیل هستند.

متناسب با تشریح دو لایه مجزا از محیط سایبری، این گزارش عملیات های سایبری را دارای دو طیف سایبری الکترومغناطیس و سایبری الکترونیک شمرده و طبقه بندی نموده است.

بر اساس دکترین مشترک نیروهای مسلح امریکا (موسوم به جی پی 3-13) مصوب سال 2007 که هنوز نیز معتبر و ملاک عمل این نیروها است، محیط اطلاعاتی دارای طیفی وسیع بوده و مولفه های الکترومغناطیس تنها بخشی از این اطلاعات را تشکیل می دهند. بر اساس این گزارش، محققان موسسه رند به نتیجه رسیده اند که شبکه های اجتماعی نیز بخشی از محیط اطلاعات در دوران معاصر هستند. رسانه های گروهی در همه انواع و دسته جات آن، به دلیل ارتباط وثیقی که با مخاطبین یا گسترده ترین سطح از افکار عمومی دارند، چنان در تولید و تغییر افکار عمومی سهیم­اند که در اغلب موارد، یادآوری افکار عمومی با یادآوری توأمان نقش و حضور این رسانه ها همراه است. از این روست که هر میزان در جوامع، نقش رسانه ها تعریف شده و دارای چارچوب معین و موثر باشد امکان مشارکت آنها در تولید و بازتولید قدرت نرم /جنگ نرم نیز کانالیزه و تعریف شده خواهد بود. به همین دلیل، فصل ششم این گزارش به صورت ویژه به بررسی ارتباط روابط عمومی و پشتیبانی اطلاعاتی از عملیات نظامی و همچنین نقش تهدید/فرصت شبکه های اجتماعی پرداخته است.

با ملاحظه جایگاه رسانه ها در انتقال مفاهیم فرهنگی، تقویت یا تضعیف عناصر فرهنگی از جمله فرهنگ دفاعی، می توان ادعا کرد که بقا و گسترش فرهنگ و ارزشهای ملی به ویژه فرهنگ دفاع از تمامیت ارضی و مقاومت در برابر تجاوز یا تهدید خارجی، وابستگی زیادی به شبکه های ارتباطی و رسانه های قدرتمندی است که هر فرهنگی می تواند از آنها بهره مند شده و بهره مندی های مناسب و متناسب با انواع رسانه را تعریف نماید. رسانه ها با توجه به گستره پوشش، سرعت انتشار و همچنین نقش های همپوشاننده ای که در جهت دادن به خبرهای منتشره یا تصویرسازی در اذهان و اراده های عمومی و رسمی دارند، به سرعت و با نفوذ فوق العاده ای به افکار عمومی شکل می دهند و با توجه به تخصصی شدن علوم، آن ها نیز نقش های خاص برای خود پیدا کرده اند. براین اساس کارویژه تولید مطلوبیت، مشروع شماری عملیات نظامی تهاجمی، توجیه بقا و حضور در سرزمین های مختلف، سامان دادن به حضور بعد از اشغال، و نظایر آن، نکاتی هستند که رسانه های غربی عام در گذشته و رسانه های خاص دفاعی و نظامی اخیراً بر آن تمرکز نموده اند.

رسانه در شکل­دهی به افکار عمومی نقش مهمی بازی می­کنند. از همین روست که حتی بخش های نظامی غرب نیز برای سامان دادن به فضای مربوط به عملیات نظامی و همچنین کنترل متغیرهای ادراکی محیط نبرد، به رسانه ها متوسل می شوند. این موضوع، تبلوری از اهمیت رسانه ها در راهبردها و تفکر دفاعی و نظامی معاصر غرب است. به همین دلیل، اروپا نیز همین نوع نگرش را پی گرفته و کنفرانسی دو روزه رسانه های اجتماعی در بخش نظامی و دفاعی اروپا را در تاریخ 26-25 فوریه 2013 برابر با 15-14 اسفند 1391 در آمستردام هلند برگزار کردند.

با درنظر گرفتن دامنه منعطف و وسیع مفهوم «اطلاعات»، این نبردها گستره وسیعی را در بر می­گیرد.

این گزارش در پی تکمیل بازنگری دستورالعمل 2003 ارتش امریکا در خصوص جنگ اطلاعاتی است که آمادگی در خصوص جنگ های اطلاعاتی و سایبری را به عنوان محور نخست هدف گذاری این مطالعه تفصیلی دنبال نموده است. بر اساس دکترین تجمیع شده­ای که این سند ارائه نموده است، جنگ سایبری مجموعه­ای از جنگ های الکترونیک، عملیات شبکه محور، عملیات روانی، فریب نظامی، و عملیات امنیتی در عین تفکیک تفاوت های این عملیات ها و لحاظ تلاقی ها و اشتراکات آنها است.

از جمله پیشنهادهای کاربردی این گزارش، تمرکزدهی به مقامات و ساختارهای مرتبط با جنگ اطلاعاتی و الکترونیک و سایبری است و تفکیک های انجام شده در برنامه­ریزی و تصمیم­گیری فعلی در وزارت دفاع و نیروهای مسلح در این موارد را یکی از آسیب های عدم موفقیت امریکا در هدایت این عملیات ها و آمادگی برای واکنش موثر به آنها شمرده است.

علاوه بر محورهای کلی این گزارش و یافته های آن که در راستای تقویت راهبردها و تاکتیک های عملیات نرم هستند، به صورت خاص و صریح نیز به ایران اشاره شده است. بر اساس این گزارش، نیروهای نظامی اغلب کشورها در محیط انسانی و در میان جمعیت فعالیت می کنند و از این رو ممکن است با تهدیدهای ترکیبی و فناوریهای بدیع، شبکه­ای و تکنولوژیک روبرو شوند. در این خصوص، به مواردی از قبیل مولداوی و ایران اشاره می کند که به عقیده موسسه رند، انقلاب تویتر 2009 توانست هزینه های امنیتی و دفاعی ایران به ویژه در محیط داخلی را افزایش دهد و نیروهای دفاعی و امنیتی برای برقراری نظم و امنیت عمومی، موجی از تهدیدهای فردی و گروهی را در فضای سایبری متحمل شدند.

این گزارش در فصل ویژه به موانع و مشکلات فراروی ماموریت های ارتش امریکا از منظر عملیات اطلاعاتی و سایبری پرداخته و توسعه دسترسی گروهها و کشورهای مخالف امریکا به فناوریهای اطلاعاتی و سایبری برای نفوذ به منابع داده ها و سامانه های نیروهای مسلح و هک کردن بانک های اطلاعاتی یا ایجاد اخلال در روند فرماندهی و کنترل سامانه های دفاعی این کشور را گوشزد کرده است.

گفتنی است که علاوه بر نقش شبکه های اجتماعی و مجموعه های شبکه محور و روابط عمومی در کنار عملیات نظامی، کارکرد این شبکه های اطلاعات عمومی به عنوان ابزار جنگ نرم در اقدامات بخش های نظامی نیز قابل توجه است. شبکه های اطلاعاتی به مثابه عمومی ترین ابزار جنگ نرم بوده، جنگ نرم سایبری و اطلاعاتی امروزه می تواند جلوه ای بارز و نمادی آشکار از جنگ نرم در کلیت آن باشد. به طوری که کمتر عملیات از این دست را می­توان در دنیای امروز یافت که بدون استفاده از علوم و فنون شبکه های اطلاعاتی هدایت شده و به اجرا در آمده باشد. در هر حال، رسانه ها و شبکه های اجتماعی به همان میزان که می­توان ابزاری در خدمت جنگ نرم دشمن باشد، دارای ظرفیت هائی است که می تواند در مقابل تک نرم آنها نیز به خوبی و به صورت اثربخش عمل نماید. از این رو، این شبکه ها همزمان قادر به فراهم ساختن عملیات های پدافندی جنگ نرم هم در نبرد اطلاعاتی و هم علیه سایر ابزارهای جنگ نرم خواهد بود. علی ایحال، جنگ اطلاعاتی امروزه به ویژه با درنظر گرفتن این گزارش و مفاهیم جدیدی که از توصیف محیط امنیتی معاصر برآمده است، محدود به نبردهای سخت­افزاری و تجهیزات مرتبط با قدرت سخت نبوده بلکه در حوزه نرم و نبردهای مرتبط با آن نیز سهیم است.