قبل از آنکه به تحلیل تاریخی این پرسش بپردازیم، باید این نکته را متذکر شویم که از دیدگاه فقهی، این سخن
مشهور که امام حسین (علیه السلام)  حجّ خود را نیمه تمام گذاشت، سخن نادرستی است؛
زیرا امام (علیه السلام) در روز هشتم ذی حجه «یوم الترویه» از مکّه خارج شد. [1]
در حالی که اعمال حجّ ـ که با احرام در مکّه و وقوف در عرفات شروع می شود ـ از شب
نهم ذی حجه آغاز می شود. بنابراین، امام (علیه السلام)  اصولاً وارد اعمال حج نشده
بود، تا آن را نیمه تمام گذارد.

بله، مسلما آن حضرت در
هنگام ورود به مکّه، عمره مفرده انجام داده و چه بسا در طول اقامت چند ماهه خود در
مکّه و احتمالاً در فاصله هی مختلف، اقدام به انجام اعمال عمره کرده بود. اما انجام
اعمال عمره مفرده، به معنی ورود در اعمال حجّ نمی شود. در برخی از روایات تنها از
انجام عمره مفرده از سوی امام (علیه السلام) سخن به میان آمده است. [2]
از نقطه نظر تاریخی
بالاخره این پرسش باقی است که با وجود آنکه یکی از علل انتخاب مکّه، داشتن فرصت
مناسب بری تبلیغ دیدگاه خود بود؛ چرا در این شرایط زمانی ویژه ـ که اوج حضور حاجیان
از سرتاسر نقاط مختلف در مکّه، عرفات و منا است و بهترین فرصت تبلیغی بری آن حضرت
فراهم آمده است ـ نابهنگام و به صورت ناگهانی مکّه را ترک کرد؟ به طور خلاصه
می توانیم علل این تصمیم ناگهانی را چنین ذکر کنیم:

یک.
احتمال خطر جانی

 از برخی عبارات امام
حسین (علیه السلام)  ـ که در مقابل دیدگاه شخصیت هی مختلفی که با بیرون رفتن آن
حضرت از مکّه و حرکت به سوی کوفه مخالف بودند، ابراز شده ـ چنین بر می آید که امام
(علیه السلام)  ماندن بیشتر در مکّه را مساوی با بروز خطر جانی بری خود می دانست؛
چنان که در جواب ابن عباس می فرماید: «کشته شدن در مکانی دیگر بری من دوست
داشتنی تر از کشته شدن در مکّه است». [3]
در پاسخ عبداللّه  بن
زبیر نیز فرمود: «به خداوند سوگند! اگر یک وجب خارج از مکّه کشته شوم، بری من دوست
داشتنی تر است تا آنکه به اندازه یک وجب در داخل مکّه کشته شوم. به خداوند سوگند!
اگر من به لانه ی از لانه جانوران پناه برم، مرا از آن بیرون خواهند کشید تا آنچه
را از من می خواهند، به دست آورند». [4]
امام (علیه السلام)  در
برخورد با برادر خود محمد حنفیه، به صراحت سخن از قصد ترور یزید در محدوده حرم امن
الهی نسبت به جان خود سخن به میان آورد. [5]
بالاخره در بعضی از متون به صراحت سخن از این مطلب به میان آمده که یزید، عده ی را
همراه با سلاح هی فراوان بری ترور امام حسین (علیه السلام)  در مکّه فرستاده بود. [6]

دو.
شکسته نشدن حرمت حَرَم

در ادامه برخی از عبارات
پیش گفته، تذکّر این نکته از سوی امام حسین (علیه السلام)  وجود داشت که نمی خواهد
حرمت حرم امن الهی، با ریخته شدن خون او در آن شکسته شود؛ گرچه در این میان گناه
بزرگ از آن قاتلان و جنایتکاران اموی باشد.

آن حضرت این مطلب را در
برخورد با عبداللّه  بن زبیر و به گونه تعریض آمیز  نسبت به او ـ که بعدها در مکّه
موضع گرفته و لشکریان یزید حرمت حرم را خواهند شکست ـ به صراحت بیان می دارد. ایشان
در جواب ابن زبیر می فرماید:

«اِنَّ ابی حدثنی ان لها کبشا به تستحلّ حرمتها فما احبّ ان اکون
انا ذالک الکبش» [7] ؛
«پدرم (علی (علیه السلام) ) بری من نقل کرد که در مکّه قوچی است که به وسیله آن
حرمت شهر شکسته می شود و من دوست ندارم که مصداق آن قوچ باشم».
 

پی نوشت ها

[1 ] .
وقعة الطف، ص 147.

[2 ] .
عن الصادق (علیه السلام) :
«… ان الحسین بن على (علیه السلام)  خرج یوم
الترویة الى العراق و کان معتمرا» . ر.ک. وسائل الشیعه،
ج 1، ص 246، کتاب حج، باب 7، ابواب العمرة ج 2 و 3.

[3 ] .
ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج 8، ص 159.

[4 ] .
وقعة الطف، ص 152.

[5 ] .
سید بن طاووس، لهوف، ص 82.

[6 ] .
همان. به غلط در این متن فرمانده آنان «عمر بن سعد بن ابى وقاص» ذکر شده که در
متون دیگر به عمرو بن سعید بن عاص تصحیح شده است.

[7 ] .
ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 2، ص 546.