«خشوع قلب»
(الم یان للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذکر الله و ما نزل من الحق و لایکونوا کالذین اتوا الکتاب من قبل فطال علیهم الا مدفقست قلوبهم و کثیر منهم فاسقون – آیا هنگام آن نرسیده که کسانى که ایمان آورده اند دل هایشان به یاد خدا و آن چه از حق و راستى فرود آمده خاشع باشد؟ و مانند کسانى نباشید که از پیش آنها را تورات و انجیل دادند و روزگار درنگ ایشان دراز شد تا دل هایشان سخت گشت و بیش تر آن ها از اطاعت بیرون شدند و کافر گشتند . )
شیخ طبرسى عالم و مفسر بزرگ شیعه در معنا و مفهوم خشوع می فرماید؛ برای حق مطیع شدن است و جز او و برای او چیزی نخواستن. خشوع قلب آن تاءثرى است که قلب آدمى در قبال مشاهده عظمت و کبریایى به خود مى گیرد، اما لازمه خشوع شناختن موجود برتر است یعنى هرگاه مقدار و میزان شناخت انسان نسبت به خدا زیاد شود در نتیجه خشوع بیش تر را نیز به دنبال دارد، ولى هر گاه شناخت حضرت ربوبى براى انسان وجود نداشته باشد، ترس و خشوع از خدا هم بى معنا بوده و هیچ موردى پیدا نمى کند.
«خشوع جوارح»
خشوع جوارح به این است که چشم خود را به زیر افکنی و به چیزی که مخالف حق و شرع است التفات نکنی، دست و پا و سایر اعضا را نیز تنها در راه حق به کار گیری و با آنها اسباب رضایت الهی را فراهم آوری.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیه ( قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ) می فرماید:
خشوع تأثّر خاص مقهور است در برابر قاهر به قسمی که از غیر جدا می شود و متوجه او می گردد. و خشوع از صفات قلب است و بعد به جوارح نسبت داده می شود. به عنوان نمونه رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وقتی دیدند شخصی در نماز با محاسنش بازی می کند فرمود اَمّا اِنّه لَو خَشَعَ قَلبَه لَخَشِعت جَوارِحُه اگر قلب او خشوع داشت جوارح او نیز خشوع می داشتند. و برای این که خشوع در نماز پیدا شود باید دقت کند که نماز توجه کسی که صاحب فقر و ذلت است به ساحت عظمت و کبریاء و منبع عزت و بهاء. و لازمه اش این است هر انسانی که توجه به این معنا داشته باشد دل خود را از هر چه او را مشغول می کند خالی کند و تمام توجه خود را به او مشغول نماید و همّ خود را همّ واحدی قرار دهد و از التفات به غیرپرهیز کند. و چگونه عمل می کند فقیر محض وقتی ملاقات کند با غنی محض و ذلیل چگونه رفتار می کند در برابر عزت مطلقه. (برگرفته شده از تفسیر المیزان جلد 15 صفحه 3-4).
خشوع نیز چون بسیاری از فضایل اخلاقی انتشارش به عمل کردن به آن است. خشوع امری نیست که بتوان دیگران را به رعایت آن ملزم نمود، اما می توان با عمل کردن به آنها و در حقیقت، مزیّن ساختن نفس خود به آنان، دیگران را به رعایت این فضایل ترغیب نمود.
شیوه های کسب خشوع عبارت‌اند از: 1. خودشناسی و آگاهی از خلقت خویش و نیز خداشناسی تا انسان بداند عظمت و بزرگی تنها از آن خداست. به گفته بایزید بسطامی تواضع هر انسانی به قدر معرفت او به پروردگار و نفس خویش است. 2. دستیابی به ریشه کبر و یافتن علتهای اصلی آن .
چه خود مایل به رعایت این فضیلت هستید و چه می خواهید دیگران آن را رعایت کنند، ناگذیر باید مقدمات خودشناسی و خداشناسی برای خود و سایرین را ارتقاء دهید. تا انسان به عظمت خداوند و عجز خود پی نبرد، نمی تواند خاشع باشد.