شاید هیچ مسلمانی در آثار و فواید معنوی و اخروی قرآن مجید تردید نداشته باشد. مسأله ثواب و پاداش، بخشودگی گناه، ترفیع درجه، کسب کمالات و فضایل اخلاقی از آثار دنیوی و اخروی قرائت قرآن است. آنچه مورد بحث این مقاله است، اولاً خواص و آثار مادی و دنیوی مترتب بر قرائت بعضی از آیات و سوره ها است و ثانیاً بررسی برخی از ثواب ها و پاداش های اخروی اغراق آمیزی که در بعضی روایات آمده است.کتاب های مستقل و فراوانی با عنوان خواص القرآن، خواص الآیات، خواص السور، منافع القرآن، فضائل القرآن و ثواب القرآن نوشته شده که برخی از آن ها را مرحوم علامه تهرانی معرفی کرده (1) و فرموده است:اولین کسی که در این موضوع کتاب نگاشته، ابی بن کعب انصاری است. (2)از ابی بن کعب حدیث مفصل نیز در خواص اکثر سور قرآن مجید نقل شده (3) که بسیاری از تفاسیر چون کشاف، مجمع البیان، انوار التنزیل و… آن را نقل کرده اند.طبق آموزه های قرآن و نیز استدلال های عقلی، اعمال و رفتار انسانی دارای آثار و نتایج مادی و معنوی می باشند. مثلاً ورزش موجب سلامت بدن و نشاط روحی و پرخوری سبب مرض و از بین رفتن ذکاوت و زیرکی می شود. تأثیر افعالی چون نماز، حج، روزه بر جسم و روح غیر قابل انکار است. خداوند در قرآن فرموده است: نماز باعث نهی از فحشا و منکر است (4). زکات موجب تطهیر مال است. (5) در روایات نیز آمده است که صدقه سبب فرونشاندن غضب پروردگار است. (6) قرائت قرآن نیز دارای خواص و آثار مادی و معنوی فراوانی است که برخی از این آثار به صراحت و بعضی با اشاره و کنایه در خود قرآن مجید بیان شده است و قابل انکار نیست. بعضی از این آیات به آثار مادی قرائت قرآن و برخی به آثار معنوی ناظرند و تعدادی به هر دو جنبه قابل تفسیر هستند. برخی از این آیه های شریفه را ذکر می کنیم:
1. از جای کندن کوه ها با زنده کردن مردگان:
وَلَوْ أَنَّ قُرآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْکُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى (7)
و
لَوْ أَنزَلْنَا هذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خَاشِعاً… (8)
2. لرزش دل مؤمنان:
تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ. (9)
3. پشت کردن عده ای:
وَإِذَا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُوراً. (10)
4. شفا و رحمت یا خسارت:
وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ. (11)
5. حجاب مستور یا حجاب مشهود:
وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَیْنَکَ وَبَیْنَ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ حِجَاباً مَسْتُوراً. (12)
وَجَعَلْنَا مِن بَیْنِ إِیْدِیهِمْ سَدّاً. (13)
6. شفاء ما فی الصدور.
شِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ. (14)
7. نزول رحمت:
وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ. (15)
8. تهذیب اخلاق و اصلاح اعتقادات و برطرف شدن شک و شبهه. (16)
9. تأثیر آیات آخر سوره زمر بر جاری شدن اشک مؤمنان و نوعی امتحان آنان بدین وسیله. (17)
10. دفع امراض جسمی و روحی.
11. تأثیر آیات آخر سوره کهف بر بیدار شدن از خواب.
12. اثر آیه ششم سوره یس بر پنهان ماندن از چشم دشمن.
13. قرائت آیه الکرسی برای تقویت چشم.
14. اثر سوره واقعه در حفظ از فقر.
در روایتی نیز آمده است:
استشف بالقرآن (18)
از قرآن شفا بطلبید، که اعم از جسمی و روحی است. نزول آیة الکرسی سبب سرنگون شدن همه ی بت های مشرق و مغرب گردید. (19)
بعضی از آیات و روایات دلالت دارند که شبیه این خواص برای برخی از اذکار و دعاها نیز وجود دارد. مثلاً:
1. برکت در مال دنیوی و رفع با استغفار:
للّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ. (20)
فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُم مِدْرَاراً * وَیُمْدِدْکُم بِأَمْوَالٍ وَبَنِینَ. (21)
وَیَاقَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُم مِدْرَاراً وَیَزِدْکُمْ قُوَّهً إِلَى قُوَّتِکُمْ. (22)
2. آرامش دل به واسطه ذکر خدا:
أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. (23)
3. خواص صدقه و تأثیر دعا در سلامت، و نفرین در نزول عذاب. (24)
4. آثار سوء بی احترامی به قرآن یا فراموشی آن.
5. آثار مثبت قرآن در گریه، سجده نمودن، قبول اسلام، تقویت حافظه و…
همه ی اینها با ادله نقلی و گاهی با شواهد تجربی و تاریخی به اثبات رسیده است. همچنان که تأثیر قرآن مجید در دفع وسوسه و نیز ابطال سحر و ایمن بودن از سحر جادوگران،‌ و ایمن شدن از کید اجنه و محفوظ ماندن از چشم زخم و نیز دفع قساوت قلب و رسیدن به سر منزل یقین از مسلماتی است که با نقل و عقل نیز تأیید شده است.
2. روایات ناسازگار با مسلمات دین
آنچه جای تأمل و اشکال دارد، برخی روایات شیعه و سنی است که در آن ها ثواب ها و خواصی برای برخی آیات و سوره ها ذکر شده که پذیرفتنش مشکل است و بلکه با مسلمات دین سازگار نمی باشند. مثلاً در روایتی آمده که هر یک بار خواندن سوره توحید باعث بخشیدن گناه یک سال است و کسی که دویست مرتبه آن را بخواند، گناه دویست سال او – کنایه از همه عمر، حتی عمر طولانی در گناه – بخشیده می شود،در نتیجه برای صحت وسقم این گونه روایات باید بررسی کرد وطبق ملا ک عمل نمود .
منابع:
1. آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج 5، ص 19 و ج 7، و ج 16.
2. همان، ج 16، ص 262.
3. متن کامل این حدیث در: عبدالحلیم الحلّی، الرسول المصطفی و فضائل القرآن ج 1، صص 439-416 نقل شده است.
4. عنکبوت، آیه 45.
5. توبه، آیه 103.
6. علی متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 6،ص 348.
7. رعد، آیه 31.
8. حشر، آیه 21.
9. زمر، آیه 23.
10. اسراء، آیه 46.
11. اسراء، آیه 82.
12. اسراء، آیه 45.
13. یس، آیه 9.
14. یونس، آیه 57.
15. اعراف، آیه 204.
16. سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، ص 183.
17. محمد بن علی بن الحسین، شیخ صدوق، الامالی، مجلس 81، ص 437، ج 10.
18. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 600.
19. ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 318.
20. انفال، آیه 33.
21. نوح، آیات 10-12.
22. هود، آیه 52.
23. رعد، آیه 28.
24. بحارالانوار لجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج 93، صص 118 و 124.
25. ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن جوزی، العلل المتناهیة فی الاحادیث الواهیة، ج 1، ص 113؛ درالمنثور، ج 6، ص 411.