دارالخلافه ناصری؛ طهران چطور تهران شد؟

شاه و روشنفکران زمان در چه نسبتی با توسعه‌­ی دارالخلافه بودند؟ چشم­‌انداز دارالخلافه ناصری در آینده­‌ی تهران چگونه قابل تصویر است؟ از پی نزدیک شدن به پاسخِ سوالات مذبور، خدمت دکتر اسکندر­مختاری رسیدیم. تهران­‌پژوهی که علاوه بر سال­ها تحقیق و تدریس، در خط مقدم حفظ و احیاء بناها و محوطه‌­های تاریخیِ تهران، حضوری پررنگ داشته‌­اند. سردر باغ ملی، میدان حسن‌­آباد، میدان مشق و هتل‌­لاله تنها بخشی از بناها و محوطه­‌های ارزشمند شهر تهران­‌اند که حضورشان در شهر امروز، به نوعی مدیون زحمت‌­های مستمر دکتر مختاری در حفظ و نگه داشت این ارزش­‌های میراثی است.

 

یکم: تهران قدیم؛ دارالخلافه طهران

قاجارها یک ایل بودند که همپای دیگر ایل­‌ها، همواره در رقابت­ و جنگ­ها حضور می­‌یافتند. از پس یک اغتشاش عمومی در دوره زندیه، آقامحمدخان، حکومت قاجار را تاسیس و تهران را به پایتختی بر­گزید. در این دوره، محدود اقداماتی در ارک سلطنتی اجرا شد. فتعلیشاه در مقام دومین پادشاه قاجار، اقدامات توسعه‌ای همچون؛ ساخت مسجد سلطانیه را پیگری و به ثمر ­نشاند اما در ساختار شهر، تغییری ایجاد نکرد. سال­های سلطنت محمدشاه، دوره­‌ی کوتاهی بود و شاخص‌­ترین اقدام او، اضافه کردن، یک دروازه در انتهای عباس­‌آباد، واقع در محله­‌ای به نام بازارنو در حدود سال ۱۲۵۰ه.ق است.

با فوت محمدشاه در ۱۲۶۴.ق، ولیعهد جوان با امیرکبیر از تبریز راهی تهران می‌­شود. این دوره مقارن با شکست‌­های متعدد ایرانی­‌ها از روس‌­ها و شکل­گیری و تقویت یک خواست ملی به جهت خروج از این بن بست تاریخی­ است. در این دوره همزمان با تاریخ تحولاتِ ایران، در اروپا نیز اتفاقات مهمی در حال وقوع بود که ایرانی­‌ها نسبت به این وقایع و تغییرات، آگاه و حساس بودند. با شروع دوره ناصری و صدراعظمی شخصی همچون امیرکبیر و حضور دیگر افراد روشنفکر و آگاه به زمانه در بدنه‌­ی دیوانی حکومت، دوره­‌ای نو در سلطنت قاجار آغاز شد.

تا دوره پیش از ناصری، تهران شهری گلین و کوچک با الگو­ی شهر­های کهن ایرانی است. فضاهای عمومی پایتخت تا این دوره عبارتند از؛ بازارچه‌­های محلی و اصلی، گذرها، امامزاده­‌ها، تکیه­‌ها، مساجد، قهوه­‌ خانه‌­ها. در دوره ناصری با نظارت امیرکبیر، بازار تهران توسعه­ یافت. در گامی دیگر، مدرسه غیردینی دارالفنون در تهران تاسیس شد. نهادی مدرن که نقش مهمی را در رشد جامعه ایرانی ایفا کرد. مبنی بر اقدامات و تغییرات اشاره شده به تدریج اهمیت پایتختی تهران از حیث آموزشی و تجاری در سطح کشور مورد تقویت و توجه قرار گرفت. در سال ۱۲۶۸ه.ق امیرکبیر از صدراعظمی کنار زده شد و مقدمات حذفش توسط اطرافیان و به خصوص مادر ناصرالدینشاه، مهیا گشت. در سال ۱۲۶۹ه.ق شاه شخصا عنانِ اختیار ایجاد تغییرات در تهران را به دست می­‌گیرد. این اقدامات در گام اول از سبزه میدان که یک فضای عمومی شهری است، آغاز می‌شود. سپس در مجاورت شمالی سبزه میدان، ساماندهی میدان ارک مدنظر قرار می‌گیرد. در این دوره، مضاف بر مسیر دسترسی شمالی کاخ سلطنتی، کاخ از طریق میدان ارک نیز با شهر و بازار مرتبط شد.

در خصوص تغییرات تهران دوره ناصری این مُهم حایز اهمیت است که تغییرات یاد شده از حکومت و شخص شاه و یا خواسته­­‌های شاهانه بود که آغاز شد و بسط یافت. البته در این میان نباید نقش وزرا، مشاوران و کسانی که تلاش کردند تا زمینه­­­‌ی توسعه‌­ی شخصیِ شاه را سبب سازند، نادیده بگیریم. همین مطلب خواندن­‌های مداوم محمداعتمادالسلطنه از روزنامه­‌های فرانسوی و انگلیسی برای شاه که مشخص نیست از میل شخصی او نشات می­‌گرفت و یا اینکه امیرکبیر او را اینگونه تربیت کرده بود، نقش مهمی در رفتار و پذیرش روح تجدد توسط شاه دارد. گویی در نبود امیرکبیر، این روزنامه­‌ها بودند که جای خالی امیرکبیر برای شاه را پر می­‌کردند. بررسی رفتار ناصرالدینشاه در بیشتر دوره حکومتش حکایت از بها دادن او به اشخاصی دارد که خواهان تحول هستند نه کسانی که خواستار تحجراند. مثلا میرزاآقاخان نوری با اینکه توصیه مادر ناصرالدینشاه بود اما چندان توسط شاه تحویل گرفته نشد. به هرحال از ۱۲۸۰ه.ق پایتخت با سرعت بیشتری مورد توسعه قرار گرفت. در این دوره معیرالممالک مامور اجرای دو پروژه­‌ی مهم در تهران از سوی ناصرالدینشاه شد. یکی ساخت ساختمانی بلند و فاخر در بخش شرقی ارک سلطنتی که بعدها شمس العماره نامیده شد و دیگری ساختمانی در بخش جنوبی ارک که تکیه ­دولت اطلاق شد. تکیه ­دولت چنان ساختمان بزرگی بود که یکی از سیاحان دوره­ی قاجار می‌­نویسد؛ «تکیه دولت از نیاوران قابل دیدن بوده است». بنای شمس­‌العماره نماد توسعه بشمار می‌­رفت، فضایی شخصی برای شاه که به مُهر و نشان حکومت قاجار در تهران بدل شد. در ۱۲۸۱ه.ق خندق­‌های دور ارگ سلطنتی پر و در بخش شرقی عمارت در حال ساخت شمس­‌العماره، خیابانی ساخته شد که بیش از مشابهت به راه، گذر و معبرهای موجود در الگوی شهر کهن به خیابان­‌های اروپایی شباهت داشتند. پیرو ساخت خیابان در شهر، در داخل محدوده­‌ی ارک هم خیابان باب­‌همایون گشایش یافت. این دو خیابان در تهران، الگویی از خیابان­‌های پاریسی در شهر بودند. خیابان­‌هایی سنگفرش با چراغ­‌هایی چدنی که از اروپا وارد و در آن­ها نصب می‌شدند. دو طرف خیابان جدیدالتاسیس باب­ همایون، مجمع الصنایع مستقر بود با درخت‌هایی در جلوی­شان و نهر آبی که از میانه‌­ی خیابان می‌­گذشت. مغازه­‌ها دو سوی خیابان­ به عرضه‌­ی کالاهایی می‌­پرداختند که عموما در بازارتهران عرضه نمی­شد و یا به شکل محدودی عرضه می­شد؛ همانند کتابفروشی­‌ها و داروفروشی­‌ها. در این مغازه­‌ها به جای صفه، ویترین شکل پیدا کرد و خریدار می­‌توانست به داخل مغازه رفته و برخلاف بازار، خودش کالایش را انتخاب کند. این خیابان­‌ها قرار بود نشان دهند، تهران و در معنایی کلان­تر جامعه در مسیر توسعه قرار دارد.

در همین دوره، میدان ارک واقع در بخش جنوبی کاخ­‌های سلطنتی به اولین باغ عمومی تهران بدل و نام باغ گلشن می­‌گیرد. میدانی با یک حوضی هشت‌­گوش، دو طرف باغچه، با ساختمان­‌های ریتمیکِ دو طبقه‌­ای که به فعالیت‌­های دولتی اختصاص داشتند و توپ مرواریدی که در میانه­‌ی میدان قرار داده شده بود. در بخش غربی میدان، عمارت استیفاء ساخته شد و در بخش جنوبی­‌اش نیز سردر نقاره­‌ خانه، مورد بازسازی قرار گرفت. به این ترتیب، میدانی زیبا با مفهومی کاملا جدید در شهر شکل گرفت. میدانی در مقام یک فضایی عمومی جدید که به رفتارهای نویی از سوی مردم شکل می‌­داد. میدان به عبارتی نمادی از شهرس جدید بود که در آن فضایی نو برای حضورو مکث مردمان در نظر گرفته شده بود. باغ گلشن، یگانه فضایی شهری در شهر دوره ناصری است که حداقل در دوره‌­ی خود مشابه‌­ا‌ی در هیچ یک از دیگر شهرهای این سرزمین ندارد. در سال۱۳۰۶ه.ق، دسترسی غیررسمی که در بخش شرقی کاخ سلطنتی در حدود ورودی بازار مروی وجود داشت به دستور ناصرالدینشاه به دروازه‌ای رسمی که رو سوی میدانِ جلوخانِ شمس العماره داشت، تبدیل شد. در بالای دروازه، ایوانِ آیینه‌­کاری شده­‌ی نفیسی ساخته شد که شاه برای ملاقات مردم در آن حاضر شده و مردم می‌­توانستند بدون واسطه شاه را تماشا کنند. این اقدامات در زمره طرح‌­هایی بود که به نظر آن­ها را می‌باید در زمره طرح‌­های ساماندهی و کیفیت بخشی شهر قدیم تهران در نظر گرفت.

به این ترتیب باغ گلشن، تکیه دولت، سبزه میدان، شمس‌­العماره، ناصرخسرو و باب­ه‌مایون از جمله فضاهای عمومی هستند که طی دهه ۱۲۸۰ تا ۱۲۹۰ه.ق در داخل محدوده­‌ی دارالخلافه تهران شکل می‌گیرند. این اقدام‌ها به مثابه‌­ی مشروطه­‌ای در حوزه معماری و شهرسازیِ پایتخت در زمانه و عصر خود بود.

 

دوم: تهران جدید؛ دارالخلافه ناصری

در دوره ناصرالدینشاه و حتی پیش از او، تهران در بیرون از حصار طهماسبی، توسعه­ یافته بود. فتعلیشاه از سال­ها پیش به باغ نگارستان واقع در بخش شمال شرقی حصار و ناصرالدینشاه نیز به باغ لاله‌­زار واقع در بخش شمالی حصار، ورود پیدا کرده بودند. همچنین بسیاری از اعیان و رجال در زمین­‌های شمالی شهر که آب بر آن­‌ها سوار می‌­شد، باغ­‌هایی را احداث کرده بودند. در بخش جنوبی شهر نیز مردم بیرون دیوارها، ساخت و سازهایی را انجام داده بودند. به دستور ناصرالدینشاه و مبتنی بر طرحی بلند پروازانه­، میرزا عیسی وزیر با همکاری فردی به نام بهلر ـ که در سفارت فرانسه مشغول به کار بود ـ دیوارهای پیرامون شهر تخریب و محدوده­ی شهر توسعه یافت. امکان اجرای چنین توسعه‌­ی فراگیری در شهر و تامین هزینه‌­های توسعه‌­ای آن نشانی از ثبات حکومت سیاسی در دوره‌­ی پنجاه ساله­‌ی حکومت ناصری و عدم رخداد جنگی هزینه­‌ بر در این دوره است.

با توسعه تهران و تخریب دیوارها، بر روی خرابه­‌های دیوار شمالی، میدانی به نام توپخانه احداث شد. میدانی که قرار بود به نوعی جای میدان ارک در شهر را پر کرده و حافظ شهر و کاخ‌­های سلطنتی باشد. فضایی که میدان در آن شکل گرفت، مکانی مهم در شهر جدید بشمار می‌­رفت. چراکه طی روند توسعه­‌ی تدریجی تهران و پیش از ساخته شدن میدان، چند راه به آن رسیده و میدان عملا در یک پخش‌ ­راه جای گرفته بود. دروازه­ دولت قدیم هم که تا پیش از توسعه به حصار چسبیده بود در این دوره مورد بازسازی قرار گرفت و به فاخرترین دروازه‌­ی تهران بدل شد. فضای دیگری که این دوره در محدوده­‌ی توسعه‌­ی ناصری شکل گرفت، میدان بهارستان در حد فاصل سه باغ بزرگ نظامیه، نگارستان و سردار است. فضای میدان در واقع ورودی­ بود برای دسترسی به چند قطعه­‌ی بزرگ اعیانی که شاه، حاکمان و رجال در آن‌­ها حضور داشتند. شکل گیری میدان در واقع به اقداماتی که محمدحسن­‌خان سپهسلار در باغ سردار انجام داد، باز می­ گردد. سپهسالار از روشنفکران زمان خود بود، سال­ها تجربه­‌ی زندگی در خارج از ایران را داشت و اقدامات اصلاح طلبانه­‌ای در تهران را آغاز کرد. اقدامات او همسو با اقدامات توسعه­‌ای است که امیرکبیر و امین­‌السطان در دوره‌­های قبل مطرح و تا حدی اجرا نموده بودند. ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار و در کنار آن ساخت عمارتی برای خود که نقل که همواره می‌گفت «میخواهم پارلمان بسازم» مهمترین اقدامات او در تهران به شما می‌­روند.

 

کلام آخر:

آنچه که امروز از محدوده تهران ناصری در شهر باقی مانده، آن ثروتی است که تاکنون نتوانسته­‌ایم خرج­‌اش کنیم. البته سعی‌مان را کرده­‌ایم ولی به هر دلیل نشده و بخش­‌هایی از آن برجای مانده است. این محدوده، نشان از دوره‌­ای است که ما ارزش تولید می­‌کردیم. بدون توجه به رویکردها چه آن هنگام که مبنی بر الگوی کهن کار کرده و چه آن هنگام که اروپایی و چه آن هنگام که رویکرد غالب، روح اقتدار­طلبانه ملی بود. گویی معمارها و شهرسازها، فرصت­‌هایی را که در تمامی این دوره­‌ها نصیبشان می­‌شد را به درستی درک کرده و از خلال این درک  به تولید ارزش نائل می‌­شدند. به نظر چشم انداز محدوده تهران ناصری برای دهه­‌های آتی امیدوار کننده است. زمانی برای حفظ و احیاء این محدوده ما می­‌بایست مقابل بسیاری می‌­ایستادیم اما در زمان حاضر، بسیاری برای حفظ و احیاء محدوده و ارزش­های آن از خود ما مطالبه و انتظار پیگیری بیشتر دارند.

 

 

گفتگوی حاضر در فصلنامه همشهری معماری ۳۵

بخش تهرانشهر –  پرونده تهران ناصری منتشر شده است.