در ماجراي بت شكني آيا حضرت ابراهيم به مردم دروغ نگفت؟

در ماجراي بت شكني ، بعد از اينكه ابراهيم بت ها را شكست، شكستن آنها را به بت بزرگ نسبت داد، درحاليكه خود بت ها را شكسته بود. «قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَسَْلُوهُمْ إِن كَانُواْ يَنطِقُون». گفت: « آن را (شكستن بتها) اين بزرگترشان كرده است، اگر سخن مى‏ گويند از آنها بپرسيد.»[1] حال سوال مطرح مي شود كه آيا اين سخن ابراهيم عليه السلام دروغ نبود؟ آيا صحيح است پيامبر خدا كاري كند و آنرا به ديگري نسبت دهد؟ در جواب بايد گفت ابراهيم هرگز دروغ نگفت، بلكه وي در مقام مناظره و طعنه چنين سخني را بر زبان آورد. در اينجا ديدگاه هاي قرآن پژوهان را در مورد اين سوال ذكر مي كنيم كه همه ديدگاه ها محكم و قابل تامل بوده و نشان مي دهد نسبت دروغ به پيامبر خدا دادن نسبت ناروا و نابجايي است:
1. درست است كه ابراهيم شكستن بت ها را به بت بزرگ نسبت داد،ولى تمام قرائن شهادت مى ‏داد كه او قصد جدى از اين سخن ندارد، بلكه مى‏ خواسته است عقائد مسلم بت ‏پرستان را كه خرافى و بى ‏اساس بوده است به رخ آنها بكشد، به آنها بفهماند كه اين سنگ و چوبهاى بى‏ جان آن قدر بى‏ عرضه‏ اند كه حتى نمى‏ توانند يك جمله سخن بگويند و از عبادت‏ كنندگانشان يارى بطلبند، تا چه رسد كه بخواهند به حل مشكلات آنها بپردازند! نظير اين تعبير در سخنان روزمره ما فراوان است كه براى ابطال گفتار طرف، مسلمات او را به صورت امر يا اخبار و يا استفهام در برابرش مى‏ گذاريم تا محكوم شود و اين به هيچوجه دروغ نيست، “دروغ آنست كه قرينه ‏اى همراه نداشته باشد”.[2] 2. سخن ابراهيم اصولا خبر نيست، بلكه انشاء است و در نتيجه قابل اتصاف به صدق و كذب نخواهد بود.[3] 3. اين جمله در مقام مناظره استفاده شده است و در مناظره گاهي انسان مطلبي را قبول ندارد ولي از آنجا كه طرف مقابل آنرا قبول دارد، براي محكوم نمودنش آنرا بيان مي كند. در علم معاني و بيان به اين نوع استدلال، جدل گفته مي شود؛ يعني در استدلال انسان از مقدمه اي استفاده كند كه مورد قبول طرف مخالف است، نه مورد قبول خود او. با اين سخن حضرت ابراهيم بت پرستان به درون خود رجوع كردند و متوجه شدند كه عقيده شان باطل است و بت هايي را قادر به انجام كاري نيستند را معبود خود گرفته اند: «فَرَجَعُواْ إِلىَ أَنفُسِهِمْ فَقَالُواْ إِنَّكُمْ أَنتُمُ الظَّلِمُون»پس به خود آمده و [به يكديگر] گفتند: «در حقيقت، شما ستمكاريد.».[4] بنابراين اينگونه حرف زدن در مقام مناظره دروغ نيست؛ چرا كه:
اولا، مخاطب مي داند كه اين سخن، عقيده متكلم نيست.
ثانيا، بطلان اين سخن براي هر دو طرف مناظره كاملا روشن است.
ثالثا، متكلم مي داند كه مخاطب هم به بطلان اين مطلب آگاه است.
در نتيجه نيت و قصدي كه در دروغ گفتن هست كه متكلم مي خواهد حقيقت را به گونه ديگر جلوه دهد، در اين گونه مناظره نيست و در نتيجه از حيطه دروغ خارج است.[5] 4. برخي نيز گفته اند ابراهيم سخن خود را مشروط به حرف زدن بتها كرد كه هرگز تحقق نمي يابد: «بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ إِن كَانُواْ يَنطِقُون»؛ يعني اگر بت بزرگ بتواند حرف بزند، پس او اين كار را انجام داده است؛ ولي چون حرف زدن بت محال است، پس انجام اين كار، و هر كار ديگرى نيز از او محال است. در واقع سخن خود را مشروط به امري محال كرده و چون آن امر هرگز محقق نمي شود پس سخن او نيز دروغ نمي شود.[6] در نتيجه طبق هريك از دلايل بالا هرگز نمي توان به ابراهيم عليه السلام، پيامبر پاكي و روشني كه داراي قلبي سليم است نسبت دروغ داد.
پي نوشت:
[1] .انبياء،63
[2] . تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374ش،ج‏13، ص: 438
[3] . نقد شبهات پيرامون قرآن كريم، محمد هادي معرفت، ترجمه حسن حكيم باشي و ديگران،ص47
[4] . انبياء،64
[5] .تفسير آيات برگزيده(پرسش ها و پاسخ هاي قرآني)، عليرضا مستشاري، دفتر نشر معارف،چاپ دوم، 1389، ص26-28
[6] . مجمع البيان في تفسير القرآن، طبرسي، فضل بن حسن، تهران، انتشارات ناصر خسرو،1372ش، ج‏7، ص: 85