باید دانست در فرهنگ اسلامی دعا به عنوان یک عامل معنوی، در تأثیرگذاری بیشتر عوامل مادی نقش دارد و ضریب اطمینان را بالا می برد. بنابراین دعا به عنوان «اهرم کمک» نه «جایگزین» تلاش مادی و علمی، روشن ترین دلیل بر درستی این اندیشه روش و سنت پیامبر(ص) و امامان(ع) می باشد که از تلاش برای زندگی روزمره خود فروگذار نبودند و حتی نخلستان ها را آباد می کردند و حتی گاهی برای معالجه از طبیب مسیحی استفاده می کردند. اما ناگفته نماند گاهی که تلاش های انسان به نتیجه نمی رسد، دعا از چنان پتانسیل معنوی برخوردار است که حتی به تنهایی برخی بیماری ها و مشکلات را حل کند و این نشانه جامعیت دین است. هیچ گاه انسان را در بن بست قرار نمی دهد و علاوه بر تشویق او به تلاش علمی و جسمی او را از حصارهای تنگ مادی رها می بخشد و دریچه بی پایان معنویت را به روی او می گشاید. از نظر علمی نیز ثابت شده است که اعتقاد و معنویت و حتی تلقین در ایجاد امید و رفع آسان تر مشکلات و بیماری ها بسیار مؤثر می باشد.

دعاهای مفاتیح را نیز باید در این راستا تحلیل کرد. برای توضیح بیشتر توجه شما را به مطالب زیر جلب می کنیم.

1- بزرگترین و اصلی ترین علت و انگیزه انسان در زندگی به ترتیب چهار چیز است: امید، اعتماد، آمادگی، عمل.

در این میان اگر «امید» نباشد، عناصر سه گانه دیگر هم پدیدار نمی شوند. یکی از عوامل اساسی امید ساز در انسان «دعا» به شمار می آید. این همه تأکید و توصیه ای که اسلام به دعا دارد نمایانگر این حقیقت است که هیچ گاه راه امید به زندگی شایسته، بسته نیست و انسان – وقتی الهی بود – به بن بست نمی رسد.

2- از سوی دیگر «دعا» و توجه به خداوند و گره گشایی خواستن از او در ناهمواری ها و دشواری ها، حرکت بخش است و نه تنها رکود نمی آورد که درست در نقطه مقابل آن قرار دارد. از این رو «دعا» خیزش و حرکت را دو چندان می کند و سستی و رکود را بر می دارد.

3- معنای «دعا» و جگونگی آن در هر چیزی از جمله درمان بیماری ها – چنان که در سؤال آمده – آن نیست که انسان دنبال علم و دانش پزشکی و به طور کلی فعالیت های علمی نرود، بلکه توجه کردن به این نکته مهم است که در حقیقت شفا و تأثیر از آن خداوند است و غیر او ابزاری بیش نیستند و انسان نباید از آن غافل باشند چنان که در داستان حضرت موسی(ع) آمده است.

« آورده اند که روزی حضرت موسی(ع) برای درمان بیماری خود به سراغ طبیبان بنی اسرائیل رفت و با دارویی که به وی داده شده شفا پیدا کرد بار دیگر مریض شد و دوباره همان دارو را به کار بست ولی این بار بهبود نیافت! حضرت موسی(ع) سر آن را از خداوند پرسید، پاسخ آمد که ای موسی! تو در نوبت نخست با امید به شفای الهی به سراغ طبیب و دارو رفتی و بهبود یافتی، اما این بار که دارو را کارساز یافته و از یاد ما غافل گشتی! خوردن دارود برای تو فایده ای نداشت» (شهید دستغیب، تفسیر سوره واقعه، ص 264).

به هر حال دعا، توکل و صبر و مانند آن که مورد تأکید فرهنگ اسلامی است همگی برای زندگی علمی و عملی انسان، پشتوانه هستند تا چراغ امید و حرکت همواره بدرخشد وگرنه توکل و دعا و صبر که با حرکت و کار توأم نباشد، سودمند نخواهد شد. از این رو در روایت آمده است: «دعای افراد بیکار مستجاب نمی شود» (وسایل الشیعه، ج 12، باب 5، ص 14، ح 2 – 9).

4- مطلب پایانی آن که همان طوری که هر وسیله مادی از جمله دارو و عملکرد پزشک، درمان و بهبودی بیماری را فراهم می آورد و یا آتش، سبب گرما و آب سبب رفع تشنگی می گردد، گاهی هم ممکن است عامل معنوی چون دعا در زندگی انسان اثری بگذارد مثلا مریضی شفا یافته و یا مشکلی حل شود. ولی به هر حال – چه دعا و چه دارو – همگی وسایل تأثیرند و مؤثر حقیقی خداوند متعال است، اوست که علم می دهد، روزی می بخشد، می میراند و زنده می کند چنان که حضرت ابراهیم(ع) در برابر بت پرستان بیان داشت (شعرا، آیات 78 – 82).

خلاصه سخن: همه امور و تلاش های علمی و عملی در تأثیرگذاری مستقل نبوده بلکه در طول اراده و خواست خداوند قرار دارند و وسایل فیض و رحمت او به شمار می آیند. از این رو هم باید از هیچ کوششی در زندگی دریغ نکرد و هم از توکل و دعا و یاد خدا غفلت نورزید که این دو (علم و عمل، دعا و نیایش) در کنار هم نیل به هدف های زندگی را ساده کرده و سرعت می بخشند.

برای آشنایی بیشتر درباره «دعا» از طریق فهرست موضوعی تفسیر نمونه مباحث مربوط به آن را در تفسیر نمونه بنگرید.