دلایل عقلی و فطری معاد چیست؟

دلایل عقلی و فطری معاد با طرح دیدگاه فلسفى سه مکتب «مشّاء»، «اشراق»، «حکمت متعالیه»، و دیدگاه کلامى و عرفانى روشن‌تر خواهد شد. گستره بحث در آثار اندیشمندان، متضمن مباحثى؛ نظیر امکان، ثبوت، اثبات و چگونگى وقوع معاد به صورت جسمانى، نفسانى یا هر دو است. بدین منظور، بخش‌هاى اصلى پاسخ را سرفصل‌های زیر تشکیل می‌دهد:

الف) مفهوم معاد، ب) امکان و وقوع معاد، ج) ادعاها و توصیفات، د) اثبات معاد.

الف) مفاهیمى مانند: 1. بازگشت به موطن اصلى، 2. مرگ بعد از زندگى و زندگى بعد از مرگ، 3. ایجاد عالمى دیگر مثل دنیا و اجتماع همه انسان‌ها، 4. بازگشت نفس به مبدأ، 5. انتقال روح از عالم شهادت به عالم غیب، 6. جمع نفوس جزئى به سوى نفس کلى، 7. قیامت یا به پاخاستن مردم از قبر.

ب) ابتدا باید امکان معاد و سپس وقوع آن اثبات گردد. امکان آن از وجود دنیا، قابل ادراک است.

ج) بسیارى از حکما و عرفا و متکلمان، معتقد به معاد جسمانى و روحانى هستند، اما در چگونگى بازگشت جسم اختلاف دارند، به این‌که بدن اخروى و عقلى خاص هر انسان، و یا بدن دنیایى و یا بدن برزخى و یا…، بازگشت می‌نماید.

د) 1. دلایل عقلى قرآنى معاد، عبارت‌اند از: عالم آخرت لازمه هدفدارى دنیا، برپایى عدل و رسیدن انسان به کمال است. خدایى که بار اول انسان را خلق کرد و بذر را در زمین می‌رویاند، بر معاد انسان نیز توانا است.

2. دلایل عقلى آن هم مانند؛ به دلیل واحد بودن نفس هر انسانى، تغییر خصوصیات بدن مضرّ به معاد نیست. خیرات و کمالات عقلى، هنگام وابستگى نفس به بدن حاصل نمی‌شود، و با تحقق معاد، چنین کمالاتى به دست خواهد آمد. مرگ بدن، به جهت توجه نفس به عالم دیگر است و این به معناى بازگشت به موطن و جایگاه ابدى است. لازمه «خلقت» انسان، انتقال او به عالمى کامل‌تر است. بازگشت نفس به مبدأ، مقتضاى لفظ «معاد» است. شوق نفس به مبدأ، بیش از شوق به جسم است و بالاترین لذّت آن مشاهده واقعیات است. معاد تجلّی‌گاه بعضى اسماى الهی مثل معید، محیى، حاشر، باعث و… است.
3. دلایل فطرى؛ تمامى اصول و فروع دین و از جمله معاد، فطرى است. میل به جاودانگى فطرى است و با معاد، محقق می‌شود. غایت انسان، لذّات مادى نیست. ترس از مرگ و لوازم آن، نشانه‌اى بر فطرى بودن میل به بقا است.