ایسکا (پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی): یکی از مباحث و سوالات رایج در حوزه مهدویت پژوهی این است که چرا غیبت حضرت مهدی (عج) به دو دوره غیبت صغری و غیبت کبری تقسیم بندی شده است و چرا از همان ابتدا غیبت کامل صورت نگرفت، برای پاسخ به این سوال گفتگویی را با حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان عضو هیات علمی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی انجام داده ایم.

مفهوم شناسی غیبت صغری

به گزارش ایسکا حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان در پاسخ به این سوال، اظهار داشت: پیش از آن که به پاسخ بپردازیم لازم به یادآوری است که در روایات فراوانی از پیامبر اکرم و ائمه معصومین غیبت حضرت مهدی دارای دو بخش کوتاه مدت (غیبت صغرا) و دراز مدت (غیبت کبرا) دانسته شده است.

وی ادامه داد: امام صادق در این باره فرمود: «همانا برای قائم دو غیبت است که در یکی از آن دو به خانواده اش بر می گردد و در دیگری معلوم نیست کجاست. هرسال در مناسک حج حاضر می گردد مردم را می بیند در حالی که مردم او را نمی بینند». افزون بر دو گونه بودن، در برخی روایات به کوتاه بودن یکی و بلند بودن دیگری نیز اشاره شده است. همان حضرت در سخنی دیگر فرمود: «برای قائم دو غیبت است: یکی از آنها کوتاه مدت و دیگری دراز مدت…».

عضو هیات علمی پژوهشگاه افزود: اما «غیبت صغرا»؛ اگر چه این تعبیر در روایات معصومین به این صورت نیامده است، امّا رفته رفته به خاطر کوتاه بودن دوران نخست غیبت، به این عنوان مشهور شده است. البته بهتر بود به جای «غیبت صغرا» از آن به «غیبت ناقصه» تعبیر می‌شد. چرا که با پایان یافتن این دوران غیبت تامّه آغاز شده است. و مهم‌ترین تفاوت این دوره در تامّ بودن و ناقص بودن آن دو است. وگرنه با توجه به پیوستگی هر دو غیبت به یکدیگر تفکیک آن دو به کوتاه و بلند، معنای قابل قبولی نخواهد داشت. امّا بر اساس دیدگاه مشهور، غیبت صغرا در اصطلاح مهدویّت عبارت است از پنهان زیستی کوتاه مدت حضرت مهدیبا ویژگی‌های خاصّ، پس از شهادت امام عسکری تا آغاز «غیبت کبرا».

مدت زمان غیبت صغری

دکتر سلیمیان درباره مدت زمان غیبت صغری متذکر شد: اگر چه برخی آغاز این دوران را از همان ابتدای ولادت دانسته، مدت آن را 74 سال ذکر کرده‌اند. اما مشهور آن است که آغاز آن از شهادت امام حسن عسکری و مدت آن حدود 69سال است. به دلیل این که اگرچه حضرت مهدی در زمان حیات پدر بزرگوار خود گاهی به صورت پنهانی زندگی می‌کرد، امّا فراوانیِ کسانی که در این دوره به لقاء آن حضرت نائل شده‌اند گویای آن است که آشکار بودن آن حضرت برای عده‌ای فراوان بیش از پنهانی بودن ایشان بوده است.

وی اضافه کرد: افزون بر آن که، پنهانی اندک، در دوران امام عسکری خود می‌توانسته تمهیدی برای دوران غیبت صغرا باشد. چرا که، همان‌گونه که غیبت کبرا بدون مقدمه ممکن بود مشکلاتی را برای جامعة شیعی پدید آورد، غیبت صغرا بدون مقدمه نیز مشکلاتی ایجاد می‌کرد.

ویژگی های غیبت صغری

وی در تبیین ویژگی های غیبت صغری ابراز داشت: با این بیان پاره‌ای از ویژگی های غیبت صغرا که آن را از دورة بعد متفاوت نمود عبارت بود از:

1. غیبت نخست (صغرا) از نظر زمان محدود بوده، بر خلاف غیبت کبرا که بسیار طولانی است و غیر از خداوند کسی از مدت آن آگاهی ندارد.

2. در دوران غیبت نخست (صغرا)، پنهان زیستی امام همه جانبه و عمومی نبود. امام اگرچه از نگاه‌ها پنهان بود؛ اما کسانی مانند نواب خاصّ، برخی از وکلای آن حضرت و نیز افرادی با ویژگی‌های ممتاز، می توانستند با آن حضرت در تماس باشند و پرسش‌ها و نامه های مردم را خدمت امام ببرند و پاسخ او را به مردم برسانند، و یا به دیدار آن حضرت نائل شوند. اما در غیبت تامه (کبرا) امام به طور کلی از نگاه ها پنهان است و باب مکاتبه و نامه نگاری بسته است، یعنی، بنای غیبت کبرا و اقتضای آن این است که: حضرت دیده نشود. البته این بدان معنا نیست که امکان ندارد دیده شود؛ بلکه ممکن است برخی افراد، حضرت را ببینند.

3. در غیبت صغرا، حضرت چهار نماینده داشت که آنها را به صورت معیّن و مشخص تعیین کرده و برگزیده بود. مهم‌ترین وظیفه آنها برقراری ارتباط بین امام و مردم بود. ایشان اقامتگاه و مکان حضرت را نیز می دانستند؛ ولی در غیبت کبرا چنین نیست.

4. درغیبت صغرا ـ افزون بر سفیران چهارگانه ـ ممکن بود کسانی آن حضرت را ببیند و بشناسد؛ ولی درغیبت کبرا کسی او را نمی بیند واگر ببیند نمی شناسد.

چرا از همان ابتدا غیبت کبرا صورت نگرفت؟

حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان در پاسخ به این سوال که چرا از ابتدا غیبت کبری صورت نگرفت، اظهار دایشت: در این باره می‌توان گفت که در مشیت الهی از ابتدا چنین مقدر بوده که آن حضرت پس از رسیدن به امامت، می‌بایست بی‌درنگ از دید عمومی پنهان شود و در ظاهر از آنچه در جامعه رخ می دهد، فاصله بگیرد؛ هر چند در واقع او از نزدیک همه وقایع را احساس و ادراک می کند.

وی افزود: باید توجّه داشت که اگر آن حضرت، یکباره رخ در نقاب غیبت کامل می‌برد ضربه سهمگینی به پایگاه های مردمی و طرفداران امامت وارد می شد؛ زیرا مردم پیش از آن سال‌ها با امام خود ارتباطی تنگاتنگ داشتند، در مشکلات و نیازهای خود به ایشان رجوع می کردند، و اگر ناگهان امام پنهان می شد و مردم احساس می کردند که دیگر دسترسی به رهبر فکری و معنوی خود ندارند، ممکن بود مشکلاتی جدّی برای جامعه پدید آید.

این پژوهشگر حوزه مطالعات مهدوی اضافه کرد: بنابراین لازم بود که برای «غیبت تامه» زمینه‌سازی شود تا مردم به تدریج با آن خو بگیرند و خود را بر اساس آن بسازند. با غیبت صغرا در واقع این زمینه‌سازی صورت گرفت، در این زمان امام مهدی ازدیده ها پنهان بود؛ ولی ایشان از راه نمایندگان، وکیلان و یاران مورد وثوق با شیعیان خود ارتباط داشتند. ولی رفته رفته با پدید آمدن آمادگی پس از گذشت مدت شصت و نه سال ـ به دستور خداوند ـ آن حضرت در پرده پنهان زیستیِ تمام و کامل قرار گرفتند.