اصطلاح اصول گرا به طور خاص از سال 1378 در ادبیات سیاسی کشور رواج
پیدا کرد.
در این سال با تحولات جامعه و تنش‌های ناشی از افراط گرایی اصلاح طلبان و سیاست‌های تساهل و تسامح آنان، که به تضعیف و تخطئه ارزش‌ها و اصول انقلاب منجر شده بود، گروهی از نیروهای انقلابی و ارزشی همراه احزاب، گروه‌ها و جمعیت‌های همسوی جامعه روحانیت در قالب شورای هماهنگی نیروهای انقلاب
به تجدید سازماندهی اقدام کردند و در رقابت های انتخاباتی خود از سال 1380
به بعد، این عنوان را برای معرفی خود در مقابل اصلاح طلبان به کار بردند.
تفاوت این اصول گرایان با گروه همسوی جامعه روحانیت مبارز، که جناح راست یا راست سنتی نامیده می‌شدند، در این بود که رهبری و مدیریت فکری و عملیاتی شان با نیروهای نسل دوم و سوم انقلاب بود که غالباً تحصیل کرده،
نوگرا و دارای سوابق فعالیت در دفاع مقدس بودند و از روش‌های مرسوم
و معمول جناح راست برای فعالیت سیاسی استفاده نمی‌کردند و در عین حال انتقاداتی نسبت به عملکرد جناح راست سنتی از دوران آقای هاشمی (پس از جنگ) داشتند.
اعتقاد به ولایت مطلقه فقیه، پای بندی به ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب، عدالت خواهی، رفع تبعیض و بی عدالتی، حمایت از اقشار کم درآمد جامعه، اقتصاد عدالت محور، مقابله با استکبار جهانی و… ذیل همین گفتمان قرار می‌گرفت که
در تقابل با سیاست‌ها و اندیشه‌های دوره اصلاحات و سازندگی بود.
شرایط جامعه و عملکرد جبهه دوم خرداد در قوه‌ مجریه، شوراها و مجلس ششم سبب شد که اصول گرایان در گام اول در قالب آبادگران ایران اسلامی و رایحه خوش خدمت[ ائتلاف رایحه خوش خدمت در آستانه انتخابات شوراها شکل گرفت که در ابتدا با نام حامیان دولت پا به عرصه فعالیت سیاسی گذاشت و به دنبال دیدار شورای شهر و شهردار وقت تهران آقای احمدی نژاد در سال 1382 با مقام معظم رهبری وتعبیر ایشان که پس از گزارش خدمت ایشان فرمودند: «انسان رایحه طیبه احساس خوش خدمت را استشمام می کند». همچنین در دی ماه 1384 که چند ماه از عمر دولت نهم گذشته بود، در اجتماع باشکوه مردم قم فرمودند: «رایحه خدمت گزاری به مردم با تکیه بر شعارهای انقلاب در سرتاسر کشور استشمام می شود». نام ائتلاف سراسری رایحه خوش خدمت را برای خود برگزیدند و در عرصه انتخابات شوراها و نهمین دوره ریاست جمهوری فعالیت داشتند و به دنبال تشکیل جبهه متحد اصول گرایان به عنوان یکی از سه ضلع آن قرار گرفت. ] و شعارهای غیرسیاسی و تأکید بر رویکرد عمرانی و خدمت رسانی، پیروز انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا و در گام‌های بعدی پیروز انتخابات مجلس و انتخابات ریاست جمهوری شدند.

تفاوت اصول گرایی با محافظه کاری و بنیادگرایی

اصول گرایی با محافظه کاری و بنیادگرایی تفاوت بنیادین دارد، از این رو نباید آن را با محافظه کاری و بنیاد گرایی یکسان دانست زیرا اصول گرایی به معنای پای بندی
به اصول و ارزش‌های خاص و پذیرش تغییر و تحول براساس آن‌هاست در حالی که محافظه کاری، به مجموعه‌ای از اندیشه‌ها و انگاره‌های سیاسی گفته می شود که نهادهای کهن و ریشه دار را از آنچه نو و نیاز بوده است، ارزشمند تر می‌شمرد[ آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، پیشین، ص 298.]
و محافظه کار به هر فرد یا گروهی گفته می‌شود که به دنبال تأیید وضع موجود
و مقاومت در مقابل تغییر و دگرگونی است.[ آقا بخشی، علی، افشاری راد، مینو، فرهنگ علوم سیاسی، پیشین، ص 128.]
در محافظه کاری نوعی مقاومت در برابر هرگونه تغییر نسبت به وضع موجود نهفته است، اما در اصول گرایی بر پایه و مبنای اصول و ارزش ها به تغییر و تحول نیز توجه می شود.
همچنین به کار بردن اصطلاح بنیادگرایی نیز در مورد اصول گرایی صحیح نیست زیرا در اصول‌گرایی ضمن پای بندی به اصول و ارزش‌ها از قشری گری، تحجر و واپس گرایی که از ویژگی های بنیادگرایی است کناره‌گیری می‌شود.
بنیادگرایی جنبشی در چارچوب یک دین یا آیین سیاسی که گرایش به شکل اصلی و ارزش‌های اولیه آن دین یا آیین سیاسی دارد و با قشری گری و تمسک
به ظواهر همراه است.[ همان، ص 261.]
هرچند «بنیاد» ‌از نظر لغوی به معنای اصل و ریشه است و ممکن است اشاره
به اصول گرایی داشته باشد، اما در کاربرد سیاسی، ناظر به قشری گری و تحجّر و دارای بار منفی است و امروزه گروه های سلفی و افراطی؛ مانند: القاعده، طالبان و…
که دست ساخته آمریکا و برخی کشورها به منظور القای چهره نامناسبی از اسلام
به افکار عمومی جهان، به عنوان نمود بنیادگرایی اسلامی معرفی شده اند، در حالی که دیدگاه ها و رفتارهای آنها با اسلام هیچ سنخیتی ندارد.
دشمنان و مخالفان نظام با هدف واپس گرا و متحجّر نشان دادن انقلاب اسلامی و تخریب چهره انقلاب اسلامی واژه بنیادگرا را در مورد آن به کار می گیرند.
این در حالی است که انقلاب اسلامی تبلور پویایی و تحول بوده و هرگونه تحجّر و قشری گری مخالف است و در دل اصول و ارزش های دینی، توجه به تمامی نیازها در گستره همه زمان ها نهفته است و در اصول و ارزش های اسلامی هیچ جایی برای تحجّر و قشری گری وجود ندارد. از این رو بنیادگرا واژه صحیحی برای اشاره به اصول گرایی که با قشری گری و تحجّر همخوانی ندارد، نیست.