تا دوس خود را امتحان نکنیم نباید به او اعتماد و اطمینان کنیم. تنها دیدن روی خوش و زبان بازی افراد برای ایجاد ارتباط و گزینش دوستی کفایت نمی‎کند.

حضرت علی(ع) می‎فرماید: اعتماد به دیگری قبل از آزمایش نشانه کم عقلی است. بنابراین با هر کسی نمی‎شود ایجاد دوستی و رفاقت کرد و هرکسی برای دوستی لیاقت و شایستگی ندارد.

برای آدمی لازم و ضروری است که دوستان خود را از قبل آزمایش و امتحان کند و پس از آزمایش چنانچه از بوته امتحان به خوبی بیرون آمدند دوستی ایجاد نماید تا دوست خود را امتحان نکنیم نباید به او اعتماد و اطمینان کنیم. تنها دیدن روی خوش و زبان بازی افراد برای ایجاد ارتباط و گزینش دوستی کفایت نمی‎کند.

حضرت علی(ع) می‎فرماید: از رفیقت ایمن مباش تا اینکه او را امتحان کنی برای انسان پسندیده نیست که با هر کسی مصاحبت دارد و به او اعتماد کند مگر آنکه پیش از این او را بیازماید و حقیقت او را بداند.

برای هرکسی در زندگی دوستانی است که در هنگام وحشت و تنهایی با آنها انس می‎گیرد و در زمان شدت و سختی به آنان پناه می‎برد و در برابر حوادث روزگار و پیشامدهای ناگوار از آنها کمک می‎گیرد اسرار خود را به آنها می‎سپارد و اخبار و اندیشه های خود را با آنها در میان می‎گذارد. پس آیا راه‎هایی وجود دارد که آنها را بیازماید و حقیقت آنها را مکشوف سازد تا درست از نادرست و پاک از ناپاک شناخته و راستگو از دروغگو دانسته شود. بله راه‎هایی وجود دارد که آنها را بیازماید و حقیقت را کشف کند راه‎ها و نشانه‎هایی وجود دارد که به شرح مختصری از آن می‎پردازیم:

آزمایش روحی

محبت مانند رمز«تلگراف» است، پس هرگاه در ضربان قلب نسبت به شخصی احساس محبت و دوستی کردی بدان که او نیز نسبت به تو نظیر همان حالت را در قلبش احساس می‎کند. اما این کار نیازمند آن است که روان و عواطف و وجدان خویش را به خوبی بشناسیم تا اشاره‎های غریزی را از انگیزه های راستین عاطفی باز شناسیم. در هر حال، پیوستگی میان دوستان از سنخیت و همگونی روحی آغاز می‎شود و قبل از آن که بدن ها روح ها را کشف کنند این روح ها هستند که خود یکدیگر را کشف می‎کنند.

به همین دلیل است که گاه فردی را برای نخستین بار می‎بینیم و گمان می‎کنیم که از مدت ها پیش او را می شناسیم برعکس، گاه مدت های مدیدی در جوار یک فرد زندگی می کنیم اما کمترین هماهنگی میان خود و او را احساس نمی‎کنیم.

بنابراین آزمایش روحی نخستین وسیله آزمودن دوست است.

در حدیث شریف آمده است: محبت قلبی برادرت را نسبت به خود از محبت قلبی خودت نسبت به او بشناس (بحارالانوار ج ۴۶ ص ۲۹۱).

آزمودن به هنگام نیاز

شکی نیست که دوستان «گیرنده» بسیارند اما دوستان «دهنده» اندک. اینان هستند که شایسته دوستی هستند زیرا این عده دوست انسانند نه دوست جیب او! . برای شناخت هر انسانی او را به گاه نیازمندی بیازمای و ببین که آیا به نیازت بهایی می دهد یا نه؟ آیا هنگامی که نیازمندی به تو اعتنا و اهتمامی می ورزد؟

مردم معمولاً دو دسته هستند: کسانی که نیازهای مردم را حتی المقدور برآورده می سازند اما حاضر نیستند در این راه فداکاری و از خود گذشتگی نشان دهند ۲- کسانی که به تعبیر قرآن دیگران را بر خود ترجیح می ‎دهند هر چند خود نیازمند باشند (سوره حشر آیه ۹).

البته انتظار این که افراد همیشه از نوع دوم باشند انتظاری نابجاست اما دست کم باید از دسته اول بود. اما کسانی که به هنگام نیاز دست رد به سینه نیازمند بزنند چنین افرادی شایسته دوستی در زندگی نیستند.

آزمودن به هنگام خشم

امام صادق(ع) می فرماید: به محبت دوستت اعتماد مکن تا آنگاه که سه بار او را به خشم در آوردی. یعنی کسانی را نمی توان دوست انگاشت تا اینکه آن را خشمگین کرد و سخن ناپسند و زشت بر زبان نیاورد زیرا چنین دوستی تحت هیچ شرایطی دوست خود را ترک نمی‎کند و برای دوستی و پایه ها و پیوندهای آن ارزش و احترام خاصی قائل است و آن را سست و ویران نمی کند و بسیار بخشنده و مهربان است.

در نظر خداوند، بخشش معیار انسانیت انسان است.

هر انسانی در حالت خشم ماهیت خود را بروز می‎دهد و چهره واقعی خود را برای دیگران آشکار می‎کند. گاه فردی در حالت عادی با انسان خوشرویی و خوشرفتاری می‎کند و سخنان محبت آمیز بر زبان می‎راند اما چون او را به خشم آوری حقیقت را که مدتها از تو پنهان می‎داشت بر زبان می آورد.

امام صادق(ع) می فرماید: اگر برادرت سه بار بر تو خشمگین شد و سخن ناخوشایندی درباره ات نگفت او را برای خود بیاندوز.(بحارالانوار ج ۷۸ ص ۲۵۱).

آزمودن در سختی ها و مشکلات

دوست خوب کسی است که در سختی ها و گرفتاری ها یاری ات رساند هنگامی که دیگران رهایت می کنند او در کنار تو باشد و آنگاه که دیگران تو را تکذیب می‎کنند او تصدیقت کند. درست آنگونه که حضرت خدیجه با پیامبر خدا(ص) بود. خدیجه دوست هنگام سختی ها بود نه دوست زمان رفاه و نعمت به همین علت بود همیشه رسول خدا پیوسته از او یاد می‎کرد و از خداوند برایش آمرزش می‎خواست.

امام صادق(ع) می‎فرماید: دوست خود را بر هنگامی که نعمت تازه ای روزیت شود یا مصیبتی به تو رسد بیازمای.

آزمودن در سفر

آدمی در سفر لباس تکلف و ریا را از تن خود می‎کند و آن طور رفتار می‎کند که واقعاً می‎اندیشد اینجاست که می‎توانی او را به سادگی بیازمایی. اگر انسانی در حالت خشم در مسافرت و در زمان آزمودن به درهم و دینار در دوستی با تو پایداری نشان داد چنین کسی دوست خوبی است و گرنه … نه.

بنابراین انسان باید با دیده دقت و تفحص و با بصیرت و آگاهی دوستان خود را گزینش و امتحان کند و دوستی ها باید صادقانه و در زمان سختی‎ها و بعدها نیز با یکدیگر مشارکت داشته باشند و بر دوستی باید پایدار و استوار ماند.

همنشینی با دوستان تأثیر به سزایی بر خلق و خوی انسان می‎گذارد اگر این همنشینی چه خوب و یا بد باشد تأثیر خود را می‎گذارد پس قبل از گزینش دوستان باید به درستی دوست خود را مورد ازمایش و امتحان قرار داد که به خصوصیات اخلاقی او واقف شویم و خود ما نیز باید این شایستگی ها را از خود نشان دهیم که دیگران با ما دوستی ورزند و سعی کنیم در برابر خداوند و دوستان از امتحان سربلند بیرون آییم.

پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) هشدار می دهد: در آخر الزمان گروهی می آیند که در ظاهر دوستند و در نهان دشمن.