اگر او را آزموده اید ودر آزمون موفق نبوده است، دوستی با او را ادامه ندهید ، اما نه اینکه با او دشمن شوید ، خیر ، بلکه یعنی اینکه در هیچ موردی به او اطمینان وتکیه نکنید وبدانید که او قابل اعتماد نیست، ولی اینکه با او خوش رفتار باشید،خوش اخلاقی، از لوازم مسلمانی وانسانی است
نقش دوست در زندگی جوان
درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد // نهال دشمنی برکن که رنج بی شمار آرد (حافظ)
یکی از نیازهای روحی و عاطفی انسان، داشتن دوستان صمیمی است. دوستی رابطه ای است براساس محبت که دو انسان را به هم دیگر پیوند می دهد و نیاز عاطفی آن ها را برآورده می سازد. علاوه بر آن، دوستان صمیمی یار و یاور یک دیگر در حل مشکلات زندگی هستند. بدون داشتن دوستان واقعی، انسان هم تنها و بی یاور است و هم از نظر روحی و عاطفی با مشکلات جدّی روبرو است. از این رو در روایات اسلامی نیاز انسان به داشتن دوستان خوب به نیاز انسان به غذا تشبیه شده است.
ارزش دوست
دوستی در دوران نوجوانی اهمیت خاصی دارد، زیرا در سنین بلوغ، عواطف انسانی بیدار شده و آماده ی شکل گیری و شکوفایی است و به همین علت، انگیزه ی عاطفی نیرومندی نوجوانان را به سوی دوستی با هم سالان سوق می دهد. این انگیزه که در سنین کودکی سطحی و زودگذر بود، اکنون به صورت عمیقی در دورن نوجوان فعال است و لذا دوستی های نوجوانان به زودی به دست فراموشی سپرده نمی شود.
برقراری پیوند دوستی در این دوران به شکوفایی و پرورش عواطف نوع دوستی و محبت انسانی کمک می کند و سبب می شود شخصیت اجتماعی نوجوانان شکل گیرد. وقتی علاقه ی قلبی بین دو دوست ایجاد می شود، آن دو از صفات و حالات یک دیگر تأثیر می پذیرند. این تأثیر، ناآگاهانه و تدریجی است و با گذشت زمان بر میزان آن افزوده می شود و به هم خویی و هم رنگی می انجامد.
در روایتی از امام علی (علیه السلام) به این تأثیر ناآگاهانه و تدریجی اشاره شده است: «لاتَصحَب الشریر فَاِنَّ طبعَکَ یَسرِقُ مِن طبِعه شراً و انت لا تَعلمُ؛ (1) از مصاحبت با مردم فاسد بپرهیز که طبیعتت به طور ناآگاه، ناپاکی و بدی را از طبع او می دزدد، در حالی که تو از آن بی خبری».
معیارها و روش های انتخاب دوست
دوستی هایی که بدون آزمودن های قبلی به وجود می آیند، معمولاً دیری نمی پایند و به کوچک ترین عامل از هم می پاشند. علاوه بر آن، چنین دوستی هایی ممکن است عواقب خطرناکی برای انسان به همراه داشته باشد. بر همین اساس است که در تعالیم اسلامی توصیه شده که به سادگی به هر کسی که در مسیر ما قرار می گیرد اعتماد نکنیم، بلکه ابتدا او را بیازماییم و وقتی و وقتی که از شایستگی او برای دوستی مطمئن شدیم، او را به دوستی برگزینیم. البته این مطلب به معنای بدگمانی نسبت به دیگران نیست، اما بدگمان نبودن نسبت به یک نفر برای اعتماد کردن به او کافی نیست.
امام علی (علیه السلام) در این باره می فرماید: «کسی که پس از آزمایش صحیح، دیگری را به دوستی برگزیند، دوستیش پایدار و علاقه اش استوار خواهد ماند». (2)
در روایات متعدد دیگر آمده است که: «اگر کسی سه بار نسبت به شما خشمگین شد ولی به بدی درباره ی شما سخن نگفت، او شایسته ی دوستی است». (3)
پس کسی را که ما به دوستی انتخاب می کنیم باید چنان باشد که در مجموع باعث رشد و تعالی و پیش رفت فکری و روحی ما شود. برخی افراد در انتخاب دوست تنها به جنبه های ظاهری توجه می کنند، چنین دوستی هایی هرگز قابل اعتماد نیست، زیرا آن چه در دوستی به کار می آید ظاهر اشخاص نیست، بلکه صفات و خصوصیات روحی، فکری و اخلاقی آن هاست. برخی دیگر به علت کمبودهای عاطفی از هر کس که محبتی ببینند، مجذوب او می شوند. این نوع دوستی ها نیز چون از روی مطالعه و بررسی نیست، می تواند مضر و گاهی خطرناک باشد. تنها دوستی هایی قابل اعتماد و مفید است که شخص مطمئن باشد کسی را که برای دوستی برگزیده است، شایستگی دوست شدن را دارد. برای تشخیص این شایستگی ما سه معیار اساسی را ذکر می کنیم و در زیر به شرح و توضیح آن ها می پردازیم:
1. خردمندی:
یکی از معیارهای اصلی در انتخاب دوست این است که شخصی را به دوستی انتخاب می کنیم، عاقل باشد. افراد نادان با رفتارهای نابخردانه ی خود ضررهای زیادی به دوستان خود می زنند، و گاهی ممکن است آبروی دوستان خود را به خطر بیندازند. از این رو در روایات اسلامی توصیه شده است که از دوستی با افراد نادان و بی خرد پرهیز کنید. از آن جمله امام سجاد (علیه السلام) به فرزندش توصیه می کند که:
«از دوستی با نادان پرهیز کن، چه او اراده می کند که به نفع تو قدمی بردارد ولی به علت نادانی، مایه ی ضرر تو می شود». (4)
افراد سبک سر و کسانی که رفتار و حرکات سبک و دور از ادب دارند و کسانی که تابع احساسات زود گذرند و دور اندیشی و آینده نگری ندارند، خردمند شمرده نمی شوند. نوجوانان و جوانانی هم که به درس و تحصیل خود اهمیت نمی دهند و وقت و نیروی خود را صرف امور بی ارزش می کنند، افراد عاقلی به شمار نمی روند.
2. پاکی و بی آلایشی:
یعنی این که انسان تا آن جا که می تواند از زشتی ها و گناهان به دور باشد و دارای روحی پاک و بی آلایش باشد. برای روشن شدن مطلب، چند نمونه از معایب اخلاقی را که مشکلاتی در روابط دوستی ایجاد می کنند، توضیح می دهیم:
یکی از این معایب اخلاقی، خودخواهی است. انسان های خودخواه همواره به فکر منافع خویش هستند و همه چیز را برای خود می خواهند. چنین افراد هرگز شایسته ی دوستی نیستند. در حدیث نبوی آمده است که:
«خیری نیست در هم نشینی کسی که آن چه برای خود می پسندد، برای تو نمی پسندد». (5)
نمونه ی دیگر، غرور و خود برتر بینی است. انسان های مغرور به علت این که خود را برتر از دیگران می دانند هرگز نمی توانندبا کسی صمیمی شوند، زیرا لازمه ی صمیمیت، هم دلی و محبت و افتادگی است و این با کبر و نخوت سازگار نیست.
از موارد مهم دیگر، بی بند و باری اخلاقی است. برخی به علت تربیت نادرست خانوادگی یا داشتن دوستان ناباب در گذشته، به بی بند و باری خو کرده اند و با هر کس دیگر که دوست شوند، او را نیز تحت تأثیر روحیات ناشایست خود قرار می دهند. دوستی با این گونه افراد لاقید بسیار خطرناک و سرچشمه ی بسیاری از آفت ها است. در روایتی از امام جواد (علیه السلام) چنین افرادی به شمشیر زهرآلودی تشبیه شده اند که ظاهری زیبا اما اثری خطرناک دارند. (6)
3. اخلاق پسندیده:
کسانی را که به دوستی برمی گزینیم نه تنها باید از معایب مهم اخلاقی تا حدّی پاک و مبرا باشند، بلکه باید پاره ای امتیازات اخلاقی را که در دوستی مؤثرند نیز داشته باشند؛ از قبیل با محّبت بودن، گذشت داشتن، سخت گیر نبودن، وظیفه شناسی و وفادار و فداکار بودن. هر اندازه فردی بهره ی بیش تری از این امتیازات داشته باشد، شایستگی او برای دوستی بیش تر است.
بنابراین، منظور از طرح این معیارها این نیست که بگوییم فقط انسان های کامل شایسته ی دوستی هستند، زیرا این، نوعی ایده آل گرایی است و با واقعیت تطبیق نمی کند، بلکه منظور این است که با معیارهای صحیح انتخاب دوست آشنا شویم تا کسانی را به دوستی انتخاب کنیم که به این معیارها نزدیک تر باشند. این قبیل دوستان هستند که در روایت از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به «خیر کثیر» نام برده شده اند.
امام صادق (علیه السلام) نیز در این باره می فرمایند: «همان گونه که آب سرد مایه ی آرامش شخص تشنه می شود، دوست خوب نیز وسیله ی آرامش روحی و سعادت دنیوی و اخروی است». (7)
راه های تقویت دوستی
شخصی که با معیارهای صحیح، دوستان خود را انتخاب می کند باید طوری عمل کند که این دوستی بین آن ها تقویت شود و پایدار و استوار بماند. در این جا به چند نمونه از راه ها و روش های تقویت دوستی اشاره می کنیم.
1. اخلاق نیکو:
یکی از راه های تقویت دوستی، اخلاق نیکو است ه در این باره رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:
«شما آن قدر مال و ثروت ندارید که همه را از خود راضی نمایید، به همین جهت سعی کنید که با اخلاق خوب، آنان را متوجه خود سازید». (8)
اخلاق خوب یکی از رموز ترقی و عظمت پیامبر اسلام بود. در میان آن مردم وحشی که دختر کشی، خون ریزی و جنایت از کارهای روزمره ی آنان بود و طبعاً زیر هیچ بار معنوی نمی رفتند، رسول خدا با اخلاق شایسته و نیکو آن ها را متوجه خود ساخت و اسلام را سربلند گردانید. خدای مهربان هم به وی اعلام کرد که: «با آن مهربانی که خدا به تو داده است، با مردم خوش رفتاری کن و اگر خواستی بداخلاقی کنی و رحم و عاطفه را کنار بگذاری، از اطرافت پراکنده می شوند. از لغزش های آنان چشم پوشی کن و از اشتباهاتشان صرف نظر نما». (9)
هم چنین وقتی که جبرئیل بر حضرت موسی (علیه السلام) و هارون نازل شد، اولین درس تبلیغ را که از جانب خدای بلند مرتبه بر آن ها عرضه شد این بود که: «به سراغ فرعون بروید و یا او به نرمی صحبت کنید و بد زبانی و پرخاش نکنید…» (10)
2. ترحم:
دل جویی و نوازش افراد و ابراز هم دردی کردن و شریک شدن در غم و شادی آن ها راه دیگری از راه های تقویت دوستی و افزایش دوستان است. یکی از روان کاوان در این باره می گوید:
«ما همه محتاج محبت هستیم، خواه این محبت به صورت پذیرفتن تجلی کند و خواه به صورت تشویق». (11)
3. دیدار:
یکی دیگر از راه هایی که رفاقت را تقویت می کند و رابطه ی دوستی را عمیق می گرداند، دیدار از یک دیگر است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «از یک دیگر دیدن کردن، دوستی را تقویت و نیرومند می گرداند». (12)
4. سلام کردن و فشار دادن دست دوستان:
دست دادن به یک دیگر و فشار دادن دوست یکی از اعمالی است که دوستی را تقویت می کند و این عمل بود که همه ی پیشوایان دین مخصوصاً حضرت باقر (علیه السلام) انجام می داد و دست دوستان را فشار می داد تا آن حد که مورد اعتراض قرار می گرفت. اما امام می فرمودند: «این عمل کینه و حسادت را برطرف می گرداند و ناراحتی و اضطراب را فرو می نشاند».
5. هدیه دادن:
هدیه دادن به دوستان یکی از راه هایی است که دوستی را تقویت می کند و اگر قبلاً ناراحتی و کدورتی وجود داشته به این وسیله برطرف می گردد. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می فرمایند:
«هدیه بردن برای دوستان کینه ها را برطرف می سازد و دوستی ایجاد می کند و برادری را تجدید می نماید، پس برای یک دیگر هدیه ببرید تا دوستی بین شما افزایش یابد». (13)
اما برای دادن هدیه به دوست نباید بیش از استطاعت خود «کادو» تهیه کرد و خود را به زحمت انداخت. و هر گاه هدیه ای به ما دادند، سعی کنیم هر چند هم کوچک باشد آن را بپذیریم و با دیده ی احترام به آن بنگریم.
6. خوش بینی:
آن گاه دوستی درک می شود که انسان بداند دوستش درباره ی او سوءظن ندارد و نسبت به وی خوش بین است. موقعی که انسان درک کرد که دوستش نسبت به وی بدبین نیست، احساس نشاط می کند و لذت می برد که قلبشان نسبت به یک دیگر نزدیک گردیده و روحشان آمیخته شده است. بنابراین خوش بینی باعث تقویت و جذب دوست و دوست یابی می گردد.
پی نوشت ها:
1. شرح ابن ابی الحدید، ج 20، کلمه ی 147.
2. غررالحکم، ص 695.
3. تحف العقول، ص 27.
4. وسائل الشیعه، ص 205.
5. «لا خیر لک فی صحبة مَن لا یَری لک مِثلَ الذی یَری لنفسه».
6. بحارالانوار، ج 74، ص 198.
7. همان، ص 234 و 270.
8. امالی شیخ صدوق، ص 9.
9. آل عمران (3) آیه ی 196.
10. طه (20) آیه ی 44.
11. آیین دوست یابی، ص 212.
12. سفینةالبحار، ج 1، ص 567.
13. همان، ج 2، ص 700.