الف) معناى استغفار در روایات:

در نهج البلاغه آمده است: «کسى در حضور على(ع) مى گفت: «استغفرالله» حضرت فرمود: مادرت برتو بگرید، آیا مى دانى «استغفار» چیست؟ استغفار درجه «علیین» و نامى است که بر شش معنا اطلاق مى شود ؛
1- پشیمانى از گذشته،
2- عزم بر ترک و بازگشت از آن براى همیشه،
3- اداى حقوق دیگران، تا خدا را پاک ملاقات کنى و بر (ذمه) تو بدهکارى نباشد (حق الناس، خمس، زکات و…) ؛
4- هر فریضه که ضایع کرده اى، ادا کنى (مثل نماز، روزه و نذر واجب و…) ؛
5- گوشتى که از حرام بر بدن تو رویده، با حزن و اندوه آب کنى تا پوستت به استخوان بچسبد و گوشت تازه میان آنها بروید. ممکن است کسى از راه درآمد، حرام به عیش و نوش و تن پرورى بپردازد و یا بر اثر هر لذت حرامى، چاق و فربه گردد. در این صورت حزن و اندوه گناهان گذشته باید به گونه اى بر وجود او آتش زند که خواب و قرار را از وى بستاند. البته این حال براى هر توبه کننده اى حاصل نمى شود و این در واقع مرتبه اى از مراتب کمال توبه و استغفار است؛
6- سختى طاعت را بر بدنت بچشانى ؛ چنان که شیرینى گناه را به آن چشاندى. طاعت حق و طوق بندگى مولا، سختى ها و محدویت هایى دارد ؛ زیرا یک سلسله اوامر و نواهى هست که بر نفس اماره ناخوشایند است. در مقابل انجام گناه بر وفق مراد نفس اماره همسو با راحتى جسم است. پ
س همانگونه که نفس بر وفق مراد خود و بدن بر حسب طبعش، در راحتى و آسایش به سر مى برد و لذت گناه را مى چشید، باید سختى طاعت و مشقت پذیرش قید و بندهاى الهى و دینى را نیز بچشد.
وقتى تمام این شرایط تحقق یافت آن گاه بگویى: «استغفرالله»، (نهج البلاغه، کلمه 417) .

ب )
شرایط صحت و کمال توبه:

شرایط و دستورالعمل توبه واقعى و صحیح، همان چهار مورد اول روایت یادشده است. اگر گناه کارى همان چهار چیز انجام دهد، توبه اش صحیح و جاى عقاب ندارد. البته توبه داراى مراتبى است فلذا شرایط دیگرى نیز دارد تا توبه کنندگان اگر قابلیت داشته باشند خود را از پایین ترین مرتبه توبه به مراتب بالاتر برسانند. این شرایط و آداب که انسان را از حداقل تحقق توبه و پایین ترین مرتبه آن به مراحل والاى توبه مى رساند شرایط کمال توبه مى گویند. براى عموم گناه کاران، تحقق شرایط صحت توبه کافى است و با تحقق آن گناه بخشیده مى شود ؛ ولى براى آنانى که به این حد قانع نیستند، راه باز است تا از برکات و آثار معنوى آن استفاده کنند و به مراتب بالاى انسانیت و مراحل بلند عرفان و معنویت دست یابند.
با مطالعه شرح حال برخى از توبه کنندگان روشن مى شود که یک گناه کار، چگونه مى تواند به مقامات بسیار بلند عرفانى دست یابد. ر.ک: توبه، حسین انصاریان توبه کنندگان، ابن قدامه