رفیق سلوکی

دوست گرامی. یکی از شرایط خودسازی و سلوک داشتن رفیق سلوکی است. این موضوع می تواند در موفقیت سالک برای رسیدن به مقام بندگی بسیار کمک کار باشد.
فلسفه دوستی از نظر اسلام همین است که دو نفر در این مسیر به وحدت برسند و برای رسیدن به خداوند به هم یاری رسانند، رفیق راه باشند، با هم تلاش کنند، عیب های یکدیگر را رفع نمایند، از هم در برابر دشنمان خدا دفاع کنند و همدل و همراه باشند.
محور دوستی دو نفر یا چند نفر از نظر اسلام همراه بودن در مسیر عبودیت است. اگر دوستی فی الله شد و محور خدا بود، دوستان با هم متحد می شوند و اختلافی بروز نمی کند و بینشان صفا و صمیمیت حاکم می شود، ولی اگر محور دنیا و منافع مادی شد، خودخواهی بروز می کند و ریشه اختلاف و دشمنی در همین خودخواهی و منفعت طلبی است، لذا در آخرت هم همین تشتت و دشمنی بروز خواهد کرد.
پیامبر اکرم (ص) در روایتی فرموده است: الرفیق ثم الطریق؛ ابتدا رفیق خود را انتخاب کن سپس به راه بیافت. یعنی تنهایی در راه خدا حرکت نکن، در این راه تو به رفیق و همراه نیاز داری، خوشا به حال کسی که خدای متعال به او دوستی عنایت کند که رفیق راهش باشد.
همچنین فرمودند: من اراد الله به خیرا رزقه خلیلا صالحا؛ هـرگـاه خداوند بخواهد به کسی چیزی عطا کند، یک دوست خوب نصیبش می کند. دلیل آن هم تاثیر و نقشی است که دوستان در سرنوشت هم دارند.
دوستی، رابطه ای است کامل تر و برتر از معاشرت ساده و هم زیستی مـعـمـولـی؛ یک فرد ممکن است در محیط زندگی، یا محل کار، یا سر کـلاس بـا افـراد مختلف برخورد داشته باشد بدون این که بین او و آنـان صـمـیمیت و هم دلی و همراهی به وجود بیاید، چنین رابطه ای را دوسـتـانه نمی خوانند.
دوستی گوهری است گران سنگ و ودیعه ای اسـت الـهـی، رابـطـه ای است از عمق دل و جان و وحدت آفرین، که انـسـان هـا را بـه هـم پـیوند داده، دل سوز یک دیگر و هم دم و همراه می سازد و در غم و شادی ها شریک و دم ساز می کند. امـیـرمـومـنـان علی(ع) می فرماید: الاصدقاء نفس واحده فی جسوم مـتـفرقه؛ دوستان، یک روح اند در جسم های جدا جدا و گوناگون.
امام صادق(ع) فرمود: المؤمن اخ المؤمن کالجسد الواحد اذا اشتکی شیئاً منه وجدالم ذلک فی سایر جسده و ارواحهما من روح واحدة؛ مؤمن برادر مؤمن است و همگی به منزله اعضاء یک پیکرند که اگر عضوی از آن به درد آید دیگر عضوها را قراری نماند و ارواح آنها از روح واحدی گرفته شده است. به طور کلی انسان موجودی است اجتماعی که عشق و علاقه به زندگی توام با رفاقت و دوسـتـی و انـس بـا دیگران یکی از ضرورت های سازمان وجودی او اسـت. به خصوص برای کسانی که می خواهند در مسیر خودسازی و مراقبه قرار بگیردند وجود دوستان همراه و همراز و دلسوز که مشوق و راهنمای انسان باشند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
حـضرت علی(ع) می فرماید: من فقد اخا فی الله فکانما فقد اشـرف اعضائه؛ کسی که دوست پاک ضمیر خود را که برای خدا با وی پـیـونـد دوسـتـی داشته از دست بدهد، مثل این است که شریف ترین اعـضـای بدن خود را از کف داده است. و باز می فرماید: الغریب مـن لـیـس له حبیب؛ غریب کسی است که او را دوست نباشد.
گفتار و کردار همنشین انسان، تاثیر فوق العاده و اجتناب ناپذیری می گذارد، چرا که یک قانون را در ارتباط با دوست نباید فراموش کرد: انسان همرنگ دوست خود می شود.
دوست بر دوست به قدری تاثیرگذار است که می گویند، هر کسی را از طریق دوستانش بشناس، حتی در روایت دارد: هر کس بر دین دوست خود است. پـیـامبر اکرم (ص) می فرماید: المر علی دین خلیله فلینظر احدکم مـن یـخالل؛ هرکس به طریق و روش دوست خود است، پس هریک از شما باید ببیند با چه کسی دوست می شود.
اسـتـاد شـهید مرتضی مطهری(ره) در این زمینه می فرماید: تاثیر مـعاشرت چه در جهت نیکی و چه در جهت بدی خیلی واضح و روشن است. آدمـی روح بـسیار حساسی دارد، زود تحت تاثیر واقع می شود. ممکن است بعضی اشخاص خودشان را گول بزنند و خیال کنند محیط و معاشرت در آن هـا تـاثـیر ندارد، ولی اشتباه است. انسان با روحی بسیار حـسـاس و قـابل تغییر آفریده شده… صلاح و فساد بدون آن که خود اشخاص بفهمند از فردی به فردی سرایت می کند.
می رود از سینه ها در سینه ها – از ره پنهان صلاح و کینه ها.
سعدی در گلستان می گوید:
پسر نوح با بدان بنشست – خاندان نبوتش گم شد
سگ اصحاب کهف روزی چند – پی نیکان گرفت و مردم شد
و نیز می گوید:
گلی خوش بوی در حمام روزی – رسید از دست محبوبی به دستم.
بدو گفتم که مشکی یا عبیری – که از بوی دل آویز تو مستم .
بگفتا من گلی ناچیز بودم – ولیکن مدتی با گل نشستم .
کمال هم نشین در من اثر کرد – وگرنه من همان خاکم که هستم.
قـرآن کـریم در زمینه نقش مثبت و منفی دوست در سرنوشت انسان از قول انسان های ستم کار در روز قیامت به هنگام روبرو شدن با آثـار و نتایج اعمالشان می فرماید: یوم یعض الظالم علی یدیه یـقـول یـا لیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا یا ویلتی لم اتخذ فلانا خـلـیـلا؛ و روزی خـواهد آمد که ستم کار، دستان خود را گزد و گـوید: ای کاش راه رسول را در پیش گرفته بودم! وای بر من، کاش فلانی را دوست نمی گرفتم.
خصوصیات دوست خوب از دیدگاه اسلام:
1- ایمان و پرهیزکاری: دوست خوب باید اهل ایمان باشد و در همه امور رضایت خداوند را مد نظر داشته باشد و از دوستان خدا و اولیای خدا باشد و شما را بر طاعت خدا تشویق و ترغیب نماید. یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ کَفَرُوا بِمَا جَاءَکُمْ مِنْ الْحَقِّ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید. شما به آنان اظهار محبت می‎کنید؛ در حالی که آنها به آنچه از حق برای شما آمده، کافر شده‎اند. در روایت از رسول خدا (ص) است که فرمودند: خیر اخوانک من اعانک علی طاعه الله و صدک عن معاصیه و امرک برضاه؛ بهترین برادر و دوست تو کسى است که در راه اطاعت خدا یارى ات رساند و از نا فرمانی هاى او بازت دارد و به خشنودى او فرمانت دهد.
2- احترام به مقدسات و مسائل دینی: یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَکُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنْ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَالْکُفَّارَ أَوْلِیاءَ … وَإِذَا نَادَیتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! افرادی که ایین شما را به باد استهزا و بازی می‌گیرند ـ از اهل کتاب و مشرکان ـ ولی خود انتخاب نکنید… آنها هنگامی که (اذان می‎گویید و مردم را) به نماز فرامی‎خوانید، آن را به مسخره و بازی می‎گیرند.
3- راستگویی: یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.
4- دوستی دو طرفه: اگر انسان قصد دوستی با کسی را دارد، باید ببیند که آیا طرف مقابل هم متمایل به این دوستی هست یا نه؟ هَا أَنْتُمْ أُوْلَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا یحِبُّونَکُمْ؛ شما کسانی هستید که آنها را دوست می‎دارید، اما آنها شما را دوست ندارند. آری، اگر دوستی یک‌طرفه باشد، باعث ذلت و خواری می‎گردد و هرگز برای انسان سودمند نخواهد بود.
آنها که در معاشرت و دوستی حق دیگران را به طور کامل رعایت کنند و کمترین تعدی بر دوستان خود روا ندارند، کمند، تنها کسانی می توانند، حق دوستان و آشنایان را بطور کاملاً عادلانه ادا کنند که از سرمایه ایمان و عمل صالح بهره کافی داشته باشند
5- دو رو نبودن: و إِذَا لَقُوکُمْ قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیکُمْ الْأَنَامِلَ مِنْ الغَیظِ؛ و هنگامی که شما را ملاقات می‎کنند، (به دروغ) می‎گویند: ایمان آورده‎ایم، اما هنگامی که تنها می‎شوند، از شدتِ خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان می‎گزند.
6- خیر خواه بودن: یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِکُمْ لَایأْلُونَکُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَاعَنِتُّم؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! محرم اسراری از غیر خود، انتخاب نکنید؛ آنها از هر گونه شر و فسادی درباره‎ شما کوتاهی نمی‎کنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید. علی ع فرمودند: الصَّدیقُ الصَّدوقُ مَن نَصَحَکَ فی عَیبِکَ ، وحَفِظَکَ فی غَیبِکَ ، وآثَرَک عَلى نَفسِهِ؛ دوست تو کسی است که خیرخواهانه عیب تو را به تو بگوید در نبودت حافظ آبروی تو باشد و تو را بر خود مقدم بدارد.
7- خوش اخلاق بودن: یکی از دستورهای دین مبین اسلام، خوش اخلاقی با دیگران است که جایگاه بسیار والایی را داراست. خوش اخلاقی ،هم دوستی ها را پایدار می‎سازد و هم در جذب دیگران به سمت خود تأثیر فوق العاده‎ای دارد: قرآن کریم می فرماید: ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَکَ وَبَینَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ؛ بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی می‌کند، گویی دوستی گرم و صمیمی است.
در مقابل، تحمل نکردن دیگران و تندخو بودن، باعث می‎شود آنان از اطراف انسان پراکنده شوند؛ حتی اگر انسان، بهترین مخلوقات و پیامبر باشد: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛ به واسطه رحمت الهی، در برابر آنان (مردم) نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‎شدند.
8. یار و مددکار بودن در هر زمان: امام علی (ع) فرمودند: لا یکون الصدیق صدیقا حتی یحفظ اخاه فی ثلاث: فی نکبته و غیبته و وفاته؛ دوست دوست نیست مگر آنکه حقوق برادرش را در سه جایگاه نگهبان باشد: در روزگار گرفتاری، آن هنگام که حضور ندارد و پس از مرگ.
9. اهل عفو و گذشت بودن: امام حسن عسکری (ع) فرمودند: خَیرُ إخوانِکَ مَن نَسِیَ ذَنبَکَ ، وذَکَرَ إحسانَکَ إلَیهِ؛ بهترین برادرانت کسی است که خطایت را فراموش کند و از نیکوکاریت در حق خودش یاد نماید.
مهمترین راه های شناخت دوست:
1. هنگام گرفتاری و نیاز: علی (ع) فرمودند: که در کشاکش روزگار افراد با ارزش و دوستان خوب شناخته می شوند.
2. در هنگام خشم و ناراحتی: امام صادق (ع) فرمودند: مَن غَضِبَ علَیکَ مِن إخوانِکَ ثلاثَ مَرّاتٍ فلَم یَقُلْ فیکَ مَکروها فَأعِدَّهُ لِنَفسِکَ؛ اگر سه مرتبه بر تو خشم گرفت، ولی سخن زشتی نگفت، شایسته دوستی است. یعنی موجبات عصبانیت و خشم او را فراهم کردی و او خشمگین شد ولی سخن زشتی به زبان نیاورد.
3. هنگام از دست رفتن قدرت: علی (ع) فرمودند: عِندَ زَوالِ القُدرَةِ یَتَبَیَّنُ الصَّدیقُ مِن العَدُوِّ؛ هنگام از دست رفتن قدرت است که دوست از دشمن شناخته می شود.
4. هنگام سفر: امام صادق(ع) فرمودند: لا تُسَمِّ الرَّجُلَ صَدِیقا سِمَةَ مَعرِفَةٍ حتّى تَختَبِرَهُ بثلاثٍ : تُغضِبُهُ فَتَنظُرُ غَضَبَهُ یُخرِجُهُ مِن الحَقِّ إلى الباطِلِ ، و عندَ الدِّینارِ و الدِّرهَمِ ، و حتّى تُسافِرَ مَعهُ؛ هیچ کس را به دوستى مشناس ، مگر آن که در سه چیز او را بیازمایى : او را به خشم آورى و ببینى که آیا این خشم او را از حق به باطل مى کشاند ، و در درهم و دینار (نیازهاى اقتصادى) ، و در سفر کردن با او .