۱۳۹۹/۰۱/۳۰
–
۱۳۴۱ بازدید
آیا روزه و رمضان در ادیان و ملل گذشته نیز سابقه دارد؟
دربارهی این که، ماه رمضان در امتهای گذشته به همین نام «رمضان» نامیده میشده نمیتوان به طور قطع پاسخ مثبت داد، برخى میگویند: «رمضان» نامى است که اسلام بر این ماه گذاشته است و بنابر نظر دیگر (که مشهورتر است)، از زمان جاهلیت بر این نام بوده است.[1] ابن درید میگوید: وقتی که خواستند اسامی ماهها را از لغت قدیمی آن انتقال دهند، آن ماهها را به زمانهایی نامگذاری کردند که آن ماه مخصوص، اتفاقاً در آن زمان واقع شد، برای نمونه، ماه رمضان مصادف شد با گرمای شدید که به همین نام (یعنی رمضان) نامیده شد.[2]اما با توجه به اینکه اولاً: این انتقال اسامی قبل از اسلام بوده است و ثانیاً: مردم عصر جاهلی، حج را در ماه آن انجام میدادند[3] و اسم آنرا میدانستند و ثالثاً: ماههای حرام را نیز میشناختند[4] و رابعاً: قرآن نیز به ماه رمضان اشاره کرده است[5] که به طور معمول باید برای مردم آشنا بوده باشد تا به آن اشاره کند، همهی این قرائن دلالت دارد که ماه رمضان پیش از اسلام نیز به همین نام نامیده میشده است.
و اما روزه را میتوان یکی از ارکان اصلی ادیان به شمار آورد. در تمام ادیان الهی و بشری روزه به روشهای مختلف وجود دارد.
خداوند متعال در قرآن مجید میفرماید: کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم (بقره / )؛
در این نوشتار با مروری بر ادیان و مکاتب گوناگون آیین روزه داری را بررسی میکنیم.
ادیان ابتدایی
با بررسی ادیان ابتدایی، میبینیم که روزه حتی در میان بومیان و قبایل ابتدایی تقدّس داشته است. قبایل بومی آمریکا معتقد بودند: روزه گرفتن در کسب هدایت و راهنمایی از روح اعظم موثر است. یکی از مراسم آنها پرهیز از خوردن غذا بود.
نزد بسیاری از اقوام کهن، پرهیز از خوردن و آشامیدن یکی از ابزار ندامت به درگاه خداوند (یان) و به عنوان فدیه و کفاره گناهان برده است.
مردم کهن مکزیک، امساک از خوردن غذا را به عنوان کفاره گناهان به جا میآوردند و مدت آن از یک روز تا چند سال متفاوت بود. پارسایان آنها برای رفع مصیبتها بلاهای همگانی، ماهها از خوردن غذا خودداری میکردند.
در مصر کهن نیز پس از مرگ پادشاه، رعایای او روزه میگرفتند و از مصرف گوشت، نان، گندم، شراب و هر تفریحی پرهیز میکردند. آنها حتی از استحمام، تدهین (مالیدن روغن به موی سر) و بستر نرم خودداری میکردند.
آیین هندوئیسم
ادیان بشری نظیر بودیسم و هندوئیسم نیز روزه و ریاضتهای جسمی را برای تربیت جسم و روح پیروان خود ضروری میدانند.
پیروان این ادیان، معمولاً در روزهای ماه جدید و جشنهایی مانند: شیوراتری ( shivratri)، درگاپوجا (durga puja) و ساراسواتیپوجا (saraswati puja) روزه میگیرند. زنان شمال هند در روز کاروا (karva chauth) هم روزه میگیرند.
در این ادیان نوع روزه، بستگی به خود فرد دارد. ممکن است روزه، امتناع از خوردن و آشامیدن هر نوع غذا یا نوشیدنی برای مدت 24ساعت باشد، اما بیشتر شامل نخوردن غذاهای جامد است و نوشیدن مقداری آب یا شیر مجاز است.
در روزه شدید از غروب روز قبل تا 48 دقیقه بعد از طلوع افتاب باید از خوردن آب و غذا پرهیز کند ولی این روزه نیز میتواند به خود داری از خوردن یک یا دو دعده غذایی در روز و یا یا پر هیز از خوردن برهی از مواد غذایی نیز محدود شود
هدف از این روزه، افزایش تمرکز در مدیتیشن (meditation) یا عبادت، برای تطهیر درون است و گاهی هم به عنوان یک قربانی در نظر گرفته می شود.
در یکی از آیین های هندی زنان 9 روز از ایام navratriبرای رفاه و طول عمر همسرانشان روزه میگیرند
در شمال هند مراسمی دارند که در پنج شنبه روزه میگیرند و قبل از افطار با یاد آوری قصه ها و اساطیر هندی روزه خود را باز میکنند و سفره خود را با غذاهای زرد رنگ تزیین میکنند
آیین جاینیسم
پیروان آئین جین ، برای ایجاد آمادگی روحی خود در برخی از جشنها و اعیاد روزه میگیرند. در این آیین روزه روة های گوناگونی دارد و به عنوان نمونه از خوردن هر گونه ای و غذا از غروب امروز تا طلوع آفتاب روز بعد خود داری میکنند و یا در یک روش روزه داری دیگر تنها از خوردن غذای جامد خود داری میکنند و یا به خوردن یک وعده غذا در روز کفایت میکنند و در ا« وعده نیز غذای بی مزه ای سرو میکنند پارسایان این آئین، بهترین مرگ را، مرگ در اثر پرهیز کامل از آب و غذا میدانند. حتی بسیاری از آنها داوطلبانه راه روزه را در پیش میگیرند تا بدین طریق، به زندگی خود پایانی نیک بخشند.
هدف از روزه داری در آیین جاینیسم رسیدن به (दया ، ahimsa) است در طول روزه به مراقبه میپردازند
آیین بودیسم
شاهزاده سیدارتا یا همان بودا به راهبان خود توصیخ میکرد که یک وعده غذا در روز بیش تر نخورند همه فرقههای اصلی بودیسم، دورههایی برای روزه دارند که معمولاً در روزهای چهاردهم ماه و دیگر روزهای مقدس است. در آیین بودا، روزه به معنای خودداری از خوردن غذاهای جامد است، و استفاده از برخی مایعات مانعی ندارد. روزه بودائیان، روشی برای پاکسازی نفس است.
راهبان بودایی، تراوادین (theravadin) و تِندایی (tendai)، برای آزادسازی ذهن و بعضی از راهبان بودایی کشور تبت، برای اینکه به اهداف یوگا برسند، روزه میگیرند.
بسیاری از راهبان و راهبههای بودایی مذهب، تنها به یک وعده غذا در روز اکتفا میکردند و بعد از ظهر چیزی نمیخورند [6]و اول ماه و نیمه ماه را روزه کامل میگرفتند. امروزه مردم عامی بودائی هر ماه چهار بار روزه داشته و به گناهان خود اقرار میکنند. همچنین در استقبال از سالروز فوت بودا، مدت پنج روز از خوردن گوشت خودداری میکنند.[7] لامائیستها، که فرقهای از بودائیان هستند نیز روزهای 14، 15، 29 و ۳۰ هر ماه را به غذای آردی و چای بسنده میکنند. اما پارسایان این فرقه، در طول این چهار روز تا غروب آفتاب هیچ مواد غذایی مصرف نمیکنند.
مردم تبت در مراسمی به نام «نانگ نس» (روزه مدام) چهار روز، روزه میگیرند. آنها دو روز اول را با دعا، اقرار به گناهان و تلاوت متون مقدس به سر میبرند و روز سوم، پرهیز شدیدی را رعایت میکنند و هیچ نمیخورند. به طوری که حتی آب دهان خود را هم فرو نمیبرند. آنها این روزه را با دعا و اقرار به گناهان، تا طلوع آفتاب در روز چهارم ادامه میدهند.
آیین سیک
در آیین سیک به روزه داری به جز موراد پزشکی توصیه نمیکنند . روحانیون سیک معتقدند روزه داری هیچ منفعتی برای شخص روزه دار ایجاد نمیکند . رهبر سیک ها صاحب گوروگرانت میگوید کسانی که به روزه داری ممارست میکنند منفعت زیادی نمیبرند (گورو گرانت صاحب صفحه 216).
ادیان چینی
در میان چینیان کهن، به ویژه پیروان مذهب تائو، روزه قلب وجود دارد. در این آیین، این روزه از روزه تن اهمیت بیشتری دارد. پیروان مکتب کنفوسیوس نیز روزه را برای آمادهسازی خود، در پرستش ارواح نیاکان، مورد توجه قرار میدهند.
آیین زرتشت
در آیین زرتشت خوردن گوشت حیوانات در روزهای 2، 12، 14، و 21 هر ماه ممنوع است. در این روزها که متعلق به چهار امشاسپند وهمن، ماه، گوش و رام است، زرتشتیان از خوردن گوشت پرهیز میکنند. این چهار نفر از حامیان چهارپایان هستند. حتی در این روزها که به نبر معروف هستند، از ذبح چهارپایان سودمند هم خودداری میکنند.
یکی دیگر از روزهایی که زرتشتیان روزه میگیرند در جشن بهمنگان یا بهمنجه است که در روز بهمن از ماه بهمن برگزار می شود. برخی نیز این روزه را تا پایان بهمن ماه ادامه میدهند.
آئین یهود
در آئین یهود روزه جزئی از مجموعه اعمالی است که یک یهودی برای ذلیل ساختن تن و رنجور ساختن آن انجام میدهد.
قوم یهود برای اظهار عجز و تواضع در حضور خدا، روزه میگرفتند تا بدین وسیله به گناهان خود اعتراف کنند و با توبه رضای حضرت اقدس الهی را تحصیل نمایند.
در کتابهای عهد قدیم، از روزه داشتن انفرادی افرادی همچون داود، عزرا، الیاس، دانیال و دیگران سخن گفته که بیانگر یک ارب دینی، برای نیل به هدف مورد نظر درمیان یهودیان بوده است. در کتاب عهد قدیم آمده است که موسی پیش از دریافت الواح عهد از یهوه، چهل شبانهروز در کوه سینا روزه گرفت و از خوردن و آشامیدن پرهیز کرد. داوود در هنگام بیماری پسرش از بتشابع زن اوریا، روزه گرفت. یهوشافط پس از پیروزی یهودیه بر موآبیها و عمونیان چهل روز روزه گرفت. یوئیل و یونس نیز برای دور کردن خشم خدا به مردم دستور به روزه گرفتن دادند. مردخای و استر نیز که از دیگر شخصیتهای عهد عتیق هستند، پس از فرمان هامان، وزیر اخشورش برای قتل عام یهودیان چندین شبانهروز روزه گرفتند.[8] براساس یک طبقهبندی روزههای مرسوم در آیین یهود را میتوان به سه طبقه اصلی تقسیم کرد:
1. روزههای حکم شده در کتاب مقدس یا روزههای ایجاد شده به مناسبت یادآوری وقایع مطرح شده در کتاب مقدس. مانند روزه یوم کیپور، روزه نهم آو، روزه 17 تموز و … .
2. روزههای تعیین شده از سوی «ربیها». مانند روزه اولین دوشنبه پس از عید فصح، روزه آخر هر ماه موسوم به یوم کیپور کوچک و … .
3. روزههای شخصی که اشخاص در مناسبتهای مختلف خصوصی به آن مبادرت میکنند. این روزهها وقت مشخصی ندارد و در زمانیکه رخدادی برای کسی پیش میآید روزه میگیرد. مانند روزه برای فوت والدین یا معلم، روزه عروس و داماد در روز ازدواجشان و … .
روزه یهودیان در بعضی روزها مثل کیپور، از غروب آفتاب تا شامگاه روز بعد است، ولی مدت روزه در روزهای دیگر از هنگام طلوع آفتاب تا شامگاه همان روز است. همچنین اگر یکی از روزهها به استثنای روزه یوم کیپور با روز شنبه مصادف شود، روزه به یکشنبه موکول میشود.
روزههای واجب
بر اساس یک طبقهبندی دیگر، روزههای آیین یهود به واجب و مستحب تقسیم میشود. روزههای واجب این دین عبارت است از:
1. روزه یوم کیپور: این روزه که مهمترین و معروفترین روزههاست، در روزهای نهم و دهم ماه تشرین (نخستین ماه یهودی از سال یهودی) به مدت 25 ساعت است. هدف از این روزه بخشش گناهان است که دستور مستقیم خداوند در تورات درباره آن صادر شده است.
«برای شما قانون ابدی باشد که در دهمین روز از ماه هفتم (عبری) جان های خود را رنج دهید (روزه بگیرید) … زیرا در این روز برای شما طلب عفو می شود …. (و در صورت توبه) از تمام خطاهایی که نسبت به خداوند مرتکب شده اید، مبرا می شوید.»[9]ریشه این روزه، به عفو بنی اسرائیل از جانب خداوند در صحرای سینا بازمی گردد. حضرت موسی علیهالسلام پس از میقات چهل روزه در کوه سینا وقتی از تمرد گروهی از بنی اسرائیل آگاه شد، چهل روز دیگر در بالای کوه برای قوم خود طلب عفو کرد. وقتی موسی در دهم ماه هفتم از کوه پایین آمد، این روز به عنوان روز کیپور یعنی روز بخشش گناهان تعیین شد.
2. روزه سوگواری: این روزه در 4 نوبت است که پس از ویرانی معبد بیت المقدس از طرف انبیا و علمای بنی اسرائیل به نشانه سوگواری برای یهود واجب شد.
3. روزه استر: استر نوعی روزه است که به منظور طلب حاجت و استجابت دعا صورت می گیرد.ریشه این روزه به 2300 سال پیش در زمانی که یهودیان در ایران ساکن شده بودند، برمیگردد. در آن دوران یکی از وزرای خشایار شاه نقشه قتل عام یهودیان را طرح کرد که با هوشیاری استر و یکی از انبیای یهود به نام مُردخای این نقشه باطل شد. استر برای موفقیت در ابطال این توطئه، از یهودیان ایران خواست که 3 روز روزه بگیرند و از خداوند طلب بخشش و کمک نمایند. پس از آن، روزه استر به یادبود این واقعه بر یهودیان واجب گشت.
4. روزه پوریم: این روزه به شکرانه نجات از قتل عام گرفته میشود.
5. روزه کدلیا: روز سوم ماه تشرین، روزی است که کدلیا حاکم بیتالمقدس با 82 تن از یهودیان در آتش سوخت.
6. روزه عقیبیا: در روز پنجم ماه تشرین که به پاس گرامیداشت خاطره خاخام عقیبیا است، روزه واجب است. خاخام عقیبا کسی است که او را مجبور به پرستش بت نمودند و او زیر بار نرفت و آن قدر مقاومت کرد تا از گرسنگی درگذشت.
7. روزه عذاب: در زمان داوود پیامبر، خداوند بر بنی اسرائیل غضب کرد، ایشان را به مرگ و قحطی تهدید نمود. یهودیان از ترس، آن روز را روزه میگیرند.
8. روزه صدقیا: روز ششم از ماه حسوان، پس از آن که بختالنّصر اورشلیم را تصرّف کرد، فرزندان صدقیا را کشت و او صبر و تحمل نمود. یهودیان به پاس همدردی با صدقیا (پادشاه یهود) روزه میگیرند.
9. روزه یهویاقیم: در بیستم ماه کلیو ارمیای نبی پیشگویی اسارت یهود و ویرانی بیت المقدس را کرد و توسط یهویاقیم پادشاه یهود به زندان افتاد.
روزه های مستحب
1. روزه آدینه پسح : این روزه مختص پسران و مردان اولزاد خانواده است که به یادبود ضربت خداوند به اولزادهای مصریان، در آستانه خروج بنی اسرائیل از مصر و مصونیت عبرانیان از این ضربت صورت می گیرد.
2. در ایام خاص از سال به ویژه ماه الول، روزهای دوشنبه و پنجشنبه روزه گرفته می شود.
3. روزهای آدینه ماه نو عبری ( روز قبل از حلول ماه قمری).
4. عروس و داماد در روز عروسی یا روز قبل از آن به مناسبت شروع زندگی جدید و به منظور توبه از گناهان گذشته در صورت امکان روزه می گیرند.
5. کسی که خواب آشفته ای دیده است و آن را نشان بدی می داند، روز بعد به خاطر کفاره گناهان و رفع مصیبت روزه می گیرد.
6. برخی رسم دارند که در سالروز درگذشت والدین خود یا سالروز درگذشت علمای عالی رتبه دینی روزه بگیرند.
7. در مواقع خاصی مانند احتمال وقوع بلایای طبیعی یا بروز خشکسالی و نظایر آن، بنا به حکم مرجع دینی، روزه جماعتی بر یهودیان منطقه ای خاص مقرر می شود.
آداب و شرایط روزه
در شریعت یهود، کلیه واجبات دینی برای دختران از سن 12 سالگی و برای پسران از 13 سالگی شروع گشته و اجباری است. بنابراین شرط سنی در روزه نیز همین است.
کلیه روزه های واجب و مستحب یهود، از سپیده صبح تا تاریکی کامل هوا انجام میشود به غیر از روزهای یُوم کیپور و روزه نهم آو که 25 ساعت است و از غروب تا غروب است. این 2 روزه استثناء هستند. در روزهها غیر از خوردن و آشامیدن، هیچگونه محدودیت دیگری اعمال نمی شود.
غیر از روزه بزرگ یوم کیپور که تاکید ویژه ای بر انجام آن صورت می گیرد، در همه روزه ها بیماران، افراد ضعیف، زنان باردار یا شیرده از روزه ها معاف هستند.
در ایام عید و روزهای شنبه و روزهای اول ماه نو عبری، گرفتن روزه ممنوع است.
از دیگر آداب روزه در یهودیت میتوان به بیرون آوردن تورات ازجایگاه بدون پوشش اصلی، قرائت تورات، خواندن دعا و اعتراف به گناه، زیارت قبور، نواختن شوفار، خوابیدن روی زمین، خودداری از صحبت کردن و خودداری از شنیدن موسیقی اشاره کرد.
آیین صابئین
صابئین یا مندائیان (پیروان حضرت یحیی) در روزهای ویژهای از سال که آنها را مبطل مینامند از خوردن گوشت، ماهی و تخم مرغ خودداری میکنند. از جمله این روزها 26، 27، 28، 29 و 30 ماه سمبلتا، روزهای ششم و هفتم ماه دولا و روز دوم ماه هطیا است.
آنها روزه واقعی را روزهدار بودن اعضا و جوارح آدمی میدانند. که در کتاب کنزاربا یا صحف آدم، مقدسترین کتاب مندائیها آمده است: «ای مومنان، برایتان گفتم که روزه بزرگ فقط نهی از خوردن و آشامیدن نیست بلکه دیدگانتان را از نگاههای هیز و شیطانی و گوشهایتان را از شنیدن حرفهایی که مردم در خانه خود میزنند برحذر دارید و زبانهایتان را به گفتارهای دروغ و ناپسند نیالایید».
آیین مسیحیت
در کتاب مقدس مسیحی بار ها به روزه و روزه داری اشاره شده
به عنوان نمونه موسی (ع) چهل روز روزه گرفت (سفر تثنیه 9 :7-21)
و یا داود (ع) برای شفای پسرش روزه گرفت (2 سموئیل 12 :15-25). و یا یهوشافاط برای پیروزی بر دشمن در تمامی یهودا اعلام روزه داری کرد (2 تواریخ 20 :3). و یا مردم نینوا برای جلو گیری از عذاب سه روز روزه گرفتند (یونس 3 :7). و یهودیان ایرانی به شکرانه پیروزی بر هامان و کشته شدن هامان روزه گرفتند (استر 4).
و عیسی مسیح (ع) بعد از نطول روح القدس بر وی در سی سالگی 40 روز روزه گرفت (متی 4 :2 ، لوقا 4 :2). و یا در انجیل لوقا داستان زنی به نام حنا را نقل میکند 84 سال در معبد شبانه روز به عبادت و روزه داری مشغول بوده (لوقا 2: 37)
مسیحیان مانند پیروان دیگر ادیان، به روزه معتقد میباشند، اما روزه این فرقه دارای قوانین و شرایط خاص و ثابت نیست. آنها آزادند در هر زمان و به هر اندازه به صورت فردی و جمعی روزه بگیرند. تنها نکته قابل توجه در انجیل این است که روزه ریاکارانه، قابل قبول نیست.
در انجیل متی آمده است که عیسی روزه ریاکاران را تقبیح میکردهاست:
«و چون روزه میگیرید، چون ریاکاران کشیدهرو نباشید که چهره خویش را درهم میکشند تا در نظر مردم روزهدار نمایند، به درستی به شما میگویم که ایشان اجر خود را گرفتهاند. لیکن تو هرگاه روزه میگیری، سر خود را چرب کن و روی خویش را بشوی تا در نظر مردم روزهدار ننمایی. بلکه در نظر پدر خود که پدر تو نهان را میداند و آشکارا تو را جزا خواهد داد».[10]اگرچه آیین روزه در فرقههای مختلف مسیحیت متفاوت است اما به طور کلی میتوان روزههای مهم مسیحیان را اینگونه فهرست کرد:
1. روزه روز جمعه قبل از عید پاک که در قرن دوم متداول بود.
2. روزه غیرکامل دوشنبه تا پنجشنبه هفته مقدس
3. روزه چهل روز قبل از عید پاک
4. روزه چهل روز قبل از هفته مقدس
5. روزه چهارشنبه و جمعه هر هفته؛ به مناسبت روز توطئه یهودیان برای دستگیری عیسی و روز جمعه به دلیل به صلیب کشیدن عیسی علیهالسلام.
6. روزههای فصلی.
7. روزه، به عنوان کفاره گناهان.
همانطور که اشاره شد، روزه در مسیحیت تابع قانون خاصی نیست و هر کس هر طور که میتواند و برای مدت زمانی حتی چند ساعت میتواند روزه بگیرد. همین طور روزه در فرقههای مختلف مسیحیت هم متفات است که به تفکیک بیان میشود.
روزههای مرسوم کاتولیکها
کاتولیکها در روز چهارشنبه خاکستر و نیز روز جمعةالصلیب روزه میگیرند. همچنین در تمامی روزهای جمعه ماه انابت نیز که دوران توبه و تعمق کاتولیکهاست، از خوردن گوشت پرهیز میکنند. کاتولیکها تا قرنها اجازه نداشتند در هیچ یک از روزهای جمعه سال به گوشت لب بزنند، اما از اواسط دهه ۱۹۶۰ پرهیز از گوشت در روزهای جمعه غیر از دوران لنت (انابت) اختیاری اعلام شد.
نحوه روزه گرفتن در میان کاتولیکها به این صورت است که در دو روزِ چهارشنبه خاکستر و جمعهالصلیب، خوردن دو نوع غذای ساده و یک غذای معمولی مجاز است، اما مصرف گوشت ممنوع میباشد. روزه گرفتن در سایر روزهای جمعه اختیاری است و برخی از کاتولیکها به جای روزه، به توبه یا برگزاری دعاهایی ویژه میپردازند.
در این روز ها باید از خوردن گوشت و هر گونه لبنی جات پرهیز کنند و البته به غیر از ماهی و همچنین از خوردن روغن و شراب نیز بپرهیزند
روزه در میان ارتدکسها
پیروان کلیسای ارتدوکس شرق، دورههای مختلفی برای روزه دارند؛ از جمله ماه لِنت (دوران توبه و تعمق)، روزه رسولان، روزه معراج مریم مقدس به آسمان، روزه ویژه میلاد مسیح، و نیز چند روزه یک روزه. تمام روزهای چهارشنبه و جمعه، روز روزه محسوب میشود، مگر در هفتههایی که در آنها روزه نگرفتن بلامانع است.
نحوه روزهداری در میان ارتدکس ها اینگونه است که معمولاً از خوردن گوشت، لبنیات و تخممرغ پرهیز میشود. خوردن ماهی در برخی ایام روزه مجاز و در برخی دیگر غیرمجاز است.
روزه در میان پروتستانها
پروتستانها در میان پروتستانها زمان روزه به خود افراد، کلیساها، سازمانها یا جوامع مسیحی بستگی دارد. برخی بهطور کامل از لب زدن به آب و غذا خودداری میکنند، اما برخی دیگر تنها به نوشیدن مایعات اکتفا میکنند و غذاهای خاصی میخورند. آنها از خوردن یک یا چند وعده غذا صرف نظر میکنند و از تن دادن به وسوسههای خوردنی و غیرخوردنی اجتناب مینمایند.
روزه در میان مومونها
آیین مورمن آیینی نو ظهور در میان مسیحیان است. در آیین مومون اولین یکشنبه هر ماه، زمان روزه است. افراد و خانوادهها در صورت تمایل ممکن است روزهای دیگری نیز روزه بگیرند. خودداری از خوردن و آشامیدن برای دو وعده متوالی و نیز بخشیدن غذا یا پول به نیازمندان، روزداری این فرقه است. بعد از روزه، اعضای کلیسا در جلسه روزه و شهادت دادن شرکت میکنند.
پی نوشتها:
1. کبیر مدنی، سید علیخان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، محقق و مصحح: حسینی امینی، محسن، ج 6، ص 10 – 11، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1409ق.
2. به نقل از: ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 7، ص161، دار صادر، بیروت، 1414ق.
3. بقره، 189.
4. بقره، 217.
5. بقره، 185.
6. the way to buddhahood: instructions from a modern chinese master by venerable yin-shun.
7. http://www.accesstoinsight.org/lib/authors/khantipalo/wheel130.html#food
8. سموئیل: 12 / 16 و 15، نحمیا 9 / 1.
9. سفر لاویان: 16 / 29- 31.
10. انجیل متی: 7 / 17- 19.
نویسنده: محمد کاشانی
و اما روزه را میتوان یکی از ارکان اصلی ادیان به شمار آورد. در تمام ادیان الهی و بشری روزه به روشهای مختلف وجود دارد.
خداوند متعال در قرآن مجید میفرماید: کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم (بقره / )؛
در این نوشتار با مروری بر ادیان و مکاتب گوناگون آیین روزه داری را بررسی میکنیم.
ادیان ابتدایی
با بررسی ادیان ابتدایی، میبینیم که روزه حتی در میان بومیان و قبایل ابتدایی تقدّس داشته است. قبایل بومی آمریکا معتقد بودند: روزه گرفتن در کسب هدایت و راهنمایی از روح اعظم موثر است. یکی از مراسم آنها پرهیز از خوردن غذا بود.
نزد بسیاری از اقوام کهن، پرهیز از خوردن و آشامیدن یکی از ابزار ندامت به درگاه خداوند (یان) و به عنوان فدیه و کفاره گناهان برده است.
مردم کهن مکزیک، امساک از خوردن غذا را به عنوان کفاره گناهان به جا میآوردند و مدت آن از یک روز تا چند سال متفاوت بود. پارسایان آنها برای رفع مصیبتها بلاهای همگانی، ماهها از خوردن غذا خودداری میکردند.
در مصر کهن نیز پس از مرگ پادشاه، رعایای او روزه میگرفتند و از مصرف گوشت، نان، گندم، شراب و هر تفریحی پرهیز میکردند. آنها حتی از استحمام، تدهین (مالیدن روغن به موی سر) و بستر نرم خودداری میکردند.
آیین هندوئیسم
ادیان بشری نظیر بودیسم و هندوئیسم نیز روزه و ریاضتهای جسمی را برای تربیت جسم و روح پیروان خود ضروری میدانند.
پیروان این ادیان، معمولاً در روزهای ماه جدید و جشنهایی مانند: شیوراتری ( shivratri)، درگاپوجا (durga puja) و ساراسواتیپوجا (saraswati puja) روزه میگیرند. زنان شمال هند در روز کاروا (karva chauth) هم روزه میگیرند.
در این ادیان نوع روزه، بستگی به خود فرد دارد. ممکن است روزه، امتناع از خوردن و آشامیدن هر نوع غذا یا نوشیدنی برای مدت 24ساعت باشد، اما بیشتر شامل نخوردن غذاهای جامد است و نوشیدن مقداری آب یا شیر مجاز است.
در روزه شدید از غروب روز قبل تا 48 دقیقه بعد از طلوع افتاب باید از خوردن آب و غذا پرهیز کند ولی این روزه نیز میتواند به خود داری از خوردن یک یا دو دعده غذایی در روز و یا یا پر هیز از خوردن برهی از مواد غذایی نیز محدود شود
هدف از این روزه، افزایش تمرکز در مدیتیشن (meditation) یا عبادت، برای تطهیر درون است و گاهی هم به عنوان یک قربانی در نظر گرفته می شود.
در یکی از آیین های هندی زنان 9 روز از ایام navratriبرای رفاه و طول عمر همسرانشان روزه میگیرند
در شمال هند مراسمی دارند که در پنج شنبه روزه میگیرند و قبل از افطار با یاد آوری قصه ها و اساطیر هندی روزه خود را باز میکنند و سفره خود را با غذاهای زرد رنگ تزیین میکنند
آیین جاینیسم
پیروان آئین جین ، برای ایجاد آمادگی روحی خود در برخی از جشنها و اعیاد روزه میگیرند. در این آیین روزه روة های گوناگونی دارد و به عنوان نمونه از خوردن هر گونه ای و غذا از غروب امروز تا طلوع آفتاب روز بعد خود داری میکنند و یا در یک روش روزه داری دیگر تنها از خوردن غذای جامد خود داری میکنند و یا به خوردن یک وعده غذا در روز کفایت میکنند و در ا« وعده نیز غذای بی مزه ای سرو میکنند پارسایان این آئین، بهترین مرگ را، مرگ در اثر پرهیز کامل از آب و غذا میدانند. حتی بسیاری از آنها داوطلبانه راه روزه را در پیش میگیرند تا بدین طریق، به زندگی خود پایانی نیک بخشند.
هدف از روزه داری در آیین جاینیسم رسیدن به (दया ، ahimsa) است در طول روزه به مراقبه میپردازند
آیین بودیسم
شاهزاده سیدارتا یا همان بودا به راهبان خود توصیخ میکرد که یک وعده غذا در روز بیش تر نخورند همه فرقههای اصلی بودیسم، دورههایی برای روزه دارند که معمولاً در روزهای چهاردهم ماه و دیگر روزهای مقدس است. در آیین بودا، روزه به معنای خودداری از خوردن غذاهای جامد است، و استفاده از برخی مایعات مانعی ندارد. روزه بودائیان، روشی برای پاکسازی نفس است.
راهبان بودایی، تراوادین (theravadin) و تِندایی (tendai)، برای آزادسازی ذهن و بعضی از راهبان بودایی کشور تبت، برای اینکه به اهداف یوگا برسند، روزه میگیرند.
بسیاری از راهبان و راهبههای بودایی مذهب، تنها به یک وعده غذا در روز اکتفا میکردند و بعد از ظهر چیزی نمیخورند [6]و اول ماه و نیمه ماه را روزه کامل میگرفتند. امروزه مردم عامی بودائی هر ماه چهار بار روزه داشته و به گناهان خود اقرار میکنند. همچنین در استقبال از سالروز فوت بودا، مدت پنج روز از خوردن گوشت خودداری میکنند.[7] لامائیستها، که فرقهای از بودائیان هستند نیز روزهای 14، 15، 29 و ۳۰ هر ماه را به غذای آردی و چای بسنده میکنند. اما پارسایان این فرقه، در طول این چهار روز تا غروب آفتاب هیچ مواد غذایی مصرف نمیکنند.
مردم تبت در مراسمی به نام «نانگ نس» (روزه مدام) چهار روز، روزه میگیرند. آنها دو روز اول را با دعا، اقرار به گناهان و تلاوت متون مقدس به سر میبرند و روز سوم، پرهیز شدیدی را رعایت میکنند و هیچ نمیخورند. به طوری که حتی آب دهان خود را هم فرو نمیبرند. آنها این روزه را با دعا و اقرار به گناهان، تا طلوع آفتاب در روز چهارم ادامه میدهند.
آیین سیک
در آیین سیک به روزه داری به جز موراد پزشکی توصیه نمیکنند . روحانیون سیک معتقدند روزه داری هیچ منفعتی برای شخص روزه دار ایجاد نمیکند . رهبر سیک ها صاحب گوروگرانت میگوید کسانی که به روزه داری ممارست میکنند منفعت زیادی نمیبرند (گورو گرانت صاحب صفحه 216).
ادیان چینی
در میان چینیان کهن، به ویژه پیروان مذهب تائو، روزه قلب وجود دارد. در این آیین، این روزه از روزه تن اهمیت بیشتری دارد. پیروان مکتب کنفوسیوس نیز روزه را برای آمادهسازی خود، در پرستش ارواح نیاکان، مورد توجه قرار میدهند.
آیین زرتشت
در آیین زرتشت خوردن گوشت حیوانات در روزهای 2، 12، 14، و 21 هر ماه ممنوع است. در این روزها که متعلق به چهار امشاسپند وهمن، ماه، گوش و رام است، زرتشتیان از خوردن گوشت پرهیز میکنند. این چهار نفر از حامیان چهارپایان هستند. حتی در این روزها که به نبر معروف هستند، از ذبح چهارپایان سودمند هم خودداری میکنند.
یکی دیگر از روزهایی که زرتشتیان روزه میگیرند در جشن بهمنگان یا بهمنجه است که در روز بهمن از ماه بهمن برگزار می شود. برخی نیز این روزه را تا پایان بهمن ماه ادامه میدهند.
آئین یهود
در آئین یهود روزه جزئی از مجموعه اعمالی است که یک یهودی برای ذلیل ساختن تن و رنجور ساختن آن انجام میدهد.
قوم یهود برای اظهار عجز و تواضع در حضور خدا، روزه میگرفتند تا بدین وسیله به گناهان خود اعتراف کنند و با توبه رضای حضرت اقدس الهی را تحصیل نمایند.
در کتابهای عهد قدیم، از روزه داشتن انفرادی افرادی همچون داود، عزرا، الیاس، دانیال و دیگران سخن گفته که بیانگر یک ارب دینی، برای نیل به هدف مورد نظر درمیان یهودیان بوده است. در کتاب عهد قدیم آمده است که موسی پیش از دریافت الواح عهد از یهوه، چهل شبانهروز در کوه سینا روزه گرفت و از خوردن و آشامیدن پرهیز کرد. داوود در هنگام بیماری پسرش از بتشابع زن اوریا، روزه گرفت. یهوشافط پس از پیروزی یهودیه بر موآبیها و عمونیان چهل روز روزه گرفت. یوئیل و یونس نیز برای دور کردن خشم خدا به مردم دستور به روزه گرفتن دادند. مردخای و استر نیز که از دیگر شخصیتهای عهد عتیق هستند، پس از فرمان هامان، وزیر اخشورش برای قتل عام یهودیان چندین شبانهروز روزه گرفتند.[8] براساس یک طبقهبندی روزههای مرسوم در آیین یهود را میتوان به سه طبقه اصلی تقسیم کرد:
1. روزههای حکم شده در کتاب مقدس یا روزههای ایجاد شده به مناسبت یادآوری وقایع مطرح شده در کتاب مقدس. مانند روزه یوم کیپور، روزه نهم آو، روزه 17 تموز و … .
2. روزههای تعیین شده از سوی «ربیها». مانند روزه اولین دوشنبه پس از عید فصح، روزه آخر هر ماه موسوم به یوم کیپور کوچک و … .
3. روزههای شخصی که اشخاص در مناسبتهای مختلف خصوصی به آن مبادرت میکنند. این روزهها وقت مشخصی ندارد و در زمانیکه رخدادی برای کسی پیش میآید روزه میگیرد. مانند روزه برای فوت والدین یا معلم، روزه عروس و داماد در روز ازدواجشان و … .
روزه یهودیان در بعضی روزها مثل کیپور، از غروب آفتاب تا شامگاه روز بعد است، ولی مدت روزه در روزهای دیگر از هنگام طلوع آفتاب تا شامگاه همان روز است. همچنین اگر یکی از روزهها به استثنای روزه یوم کیپور با روز شنبه مصادف شود، روزه به یکشنبه موکول میشود.
روزههای واجب
بر اساس یک طبقهبندی دیگر، روزههای آیین یهود به واجب و مستحب تقسیم میشود. روزههای واجب این دین عبارت است از:
1. روزه یوم کیپور: این روزه که مهمترین و معروفترین روزههاست، در روزهای نهم و دهم ماه تشرین (نخستین ماه یهودی از سال یهودی) به مدت 25 ساعت است. هدف از این روزه بخشش گناهان است که دستور مستقیم خداوند در تورات درباره آن صادر شده است.
«برای شما قانون ابدی باشد که در دهمین روز از ماه هفتم (عبری) جان های خود را رنج دهید (روزه بگیرید) … زیرا در این روز برای شما طلب عفو می شود …. (و در صورت توبه) از تمام خطاهایی که نسبت به خداوند مرتکب شده اید، مبرا می شوید.»[9]ریشه این روزه، به عفو بنی اسرائیل از جانب خداوند در صحرای سینا بازمی گردد. حضرت موسی علیهالسلام پس از میقات چهل روزه در کوه سینا وقتی از تمرد گروهی از بنی اسرائیل آگاه شد، چهل روز دیگر در بالای کوه برای قوم خود طلب عفو کرد. وقتی موسی در دهم ماه هفتم از کوه پایین آمد، این روز به عنوان روز کیپور یعنی روز بخشش گناهان تعیین شد.
2. روزه سوگواری: این روزه در 4 نوبت است که پس از ویرانی معبد بیت المقدس از طرف انبیا و علمای بنی اسرائیل به نشانه سوگواری برای یهود واجب شد.
3. روزه استر: استر نوعی روزه است که به منظور طلب حاجت و استجابت دعا صورت می گیرد.ریشه این روزه به 2300 سال پیش در زمانی که یهودیان در ایران ساکن شده بودند، برمیگردد. در آن دوران یکی از وزرای خشایار شاه نقشه قتل عام یهودیان را طرح کرد که با هوشیاری استر و یکی از انبیای یهود به نام مُردخای این نقشه باطل شد. استر برای موفقیت در ابطال این توطئه، از یهودیان ایران خواست که 3 روز روزه بگیرند و از خداوند طلب بخشش و کمک نمایند. پس از آن، روزه استر به یادبود این واقعه بر یهودیان واجب گشت.
4. روزه پوریم: این روزه به شکرانه نجات از قتل عام گرفته میشود.
5. روزه کدلیا: روز سوم ماه تشرین، روزی است که کدلیا حاکم بیتالمقدس با 82 تن از یهودیان در آتش سوخت.
6. روزه عقیبیا: در روز پنجم ماه تشرین که به پاس گرامیداشت خاطره خاخام عقیبیا است، روزه واجب است. خاخام عقیبا کسی است که او را مجبور به پرستش بت نمودند و او زیر بار نرفت و آن قدر مقاومت کرد تا از گرسنگی درگذشت.
7. روزه عذاب: در زمان داوود پیامبر، خداوند بر بنی اسرائیل غضب کرد، ایشان را به مرگ و قحطی تهدید نمود. یهودیان از ترس، آن روز را روزه میگیرند.
8. روزه صدقیا: روز ششم از ماه حسوان، پس از آن که بختالنّصر اورشلیم را تصرّف کرد، فرزندان صدقیا را کشت و او صبر و تحمل نمود. یهودیان به پاس همدردی با صدقیا (پادشاه یهود) روزه میگیرند.
9. روزه یهویاقیم: در بیستم ماه کلیو ارمیای نبی پیشگویی اسارت یهود و ویرانی بیت المقدس را کرد و توسط یهویاقیم پادشاه یهود به زندان افتاد.
روزه های مستحب
1. روزه آدینه پسح : این روزه مختص پسران و مردان اولزاد خانواده است که به یادبود ضربت خداوند به اولزادهای مصریان، در آستانه خروج بنی اسرائیل از مصر و مصونیت عبرانیان از این ضربت صورت می گیرد.
2. در ایام خاص از سال به ویژه ماه الول، روزهای دوشنبه و پنجشنبه روزه گرفته می شود.
3. روزهای آدینه ماه نو عبری ( روز قبل از حلول ماه قمری).
4. عروس و داماد در روز عروسی یا روز قبل از آن به مناسبت شروع زندگی جدید و به منظور توبه از گناهان گذشته در صورت امکان روزه می گیرند.
5. کسی که خواب آشفته ای دیده است و آن را نشان بدی می داند، روز بعد به خاطر کفاره گناهان و رفع مصیبت روزه می گیرد.
6. برخی رسم دارند که در سالروز درگذشت والدین خود یا سالروز درگذشت علمای عالی رتبه دینی روزه بگیرند.
7. در مواقع خاصی مانند احتمال وقوع بلایای طبیعی یا بروز خشکسالی و نظایر آن، بنا به حکم مرجع دینی، روزه جماعتی بر یهودیان منطقه ای خاص مقرر می شود.
آداب و شرایط روزه
در شریعت یهود، کلیه واجبات دینی برای دختران از سن 12 سالگی و برای پسران از 13 سالگی شروع گشته و اجباری است. بنابراین شرط سنی در روزه نیز همین است.
کلیه روزه های واجب و مستحب یهود، از سپیده صبح تا تاریکی کامل هوا انجام میشود به غیر از روزهای یُوم کیپور و روزه نهم آو که 25 ساعت است و از غروب تا غروب است. این 2 روزه استثناء هستند. در روزهها غیر از خوردن و آشامیدن، هیچگونه محدودیت دیگری اعمال نمی شود.
غیر از روزه بزرگ یوم کیپور که تاکید ویژه ای بر انجام آن صورت می گیرد، در همه روزه ها بیماران، افراد ضعیف، زنان باردار یا شیرده از روزه ها معاف هستند.
در ایام عید و روزهای شنبه و روزهای اول ماه نو عبری، گرفتن روزه ممنوع است.
از دیگر آداب روزه در یهودیت میتوان به بیرون آوردن تورات ازجایگاه بدون پوشش اصلی، قرائت تورات، خواندن دعا و اعتراف به گناه، زیارت قبور، نواختن شوفار، خوابیدن روی زمین، خودداری از صحبت کردن و خودداری از شنیدن موسیقی اشاره کرد.
آیین صابئین
صابئین یا مندائیان (پیروان حضرت یحیی) در روزهای ویژهای از سال که آنها را مبطل مینامند از خوردن گوشت، ماهی و تخم مرغ خودداری میکنند. از جمله این روزها 26، 27، 28، 29 و 30 ماه سمبلتا، روزهای ششم و هفتم ماه دولا و روز دوم ماه هطیا است.
آنها روزه واقعی را روزهدار بودن اعضا و جوارح آدمی میدانند. که در کتاب کنزاربا یا صحف آدم، مقدسترین کتاب مندائیها آمده است: «ای مومنان، برایتان گفتم که روزه بزرگ فقط نهی از خوردن و آشامیدن نیست بلکه دیدگانتان را از نگاههای هیز و شیطانی و گوشهایتان را از شنیدن حرفهایی که مردم در خانه خود میزنند برحذر دارید و زبانهایتان را به گفتارهای دروغ و ناپسند نیالایید».
آیین مسیحیت
در کتاب مقدس مسیحی بار ها به روزه و روزه داری اشاره شده
به عنوان نمونه موسی (ع) چهل روز روزه گرفت (سفر تثنیه 9 :7-21)
و یا داود (ع) برای شفای پسرش روزه گرفت (2 سموئیل 12 :15-25). و یا یهوشافاط برای پیروزی بر دشمن در تمامی یهودا اعلام روزه داری کرد (2 تواریخ 20 :3). و یا مردم نینوا برای جلو گیری از عذاب سه روز روزه گرفتند (یونس 3 :7). و یهودیان ایرانی به شکرانه پیروزی بر هامان و کشته شدن هامان روزه گرفتند (استر 4).
و عیسی مسیح (ع) بعد از نطول روح القدس بر وی در سی سالگی 40 روز روزه گرفت (متی 4 :2 ، لوقا 4 :2). و یا در انجیل لوقا داستان زنی به نام حنا را نقل میکند 84 سال در معبد شبانه روز به عبادت و روزه داری مشغول بوده (لوقا 2: 37)
مسیحیان مانند پیروان دیگر ادیان، به روزه معتقد میباشند، اما روزه این فرقه دارای قوانین و شرایط خاص و ثابت نیست. آنها آزادند در هر زمان و به هر اندازه به صورت فردی و جمعی روزه بگیرند. تنها نکته قابل توجه در انجیل این است که روزه ریاکارانه، قابل قبول نیست.
در انجیل متی آمده است که عیسی روزه ریاکاران را تقبیح میکردهاست:
«و چون روزه میگیرید، چون ریاکاران کشیدهرو نباشید که چهره خویش را درهم میکشند تا در نظر مردم روزهدار نمایند، به درستی به شما میگویم که ایشان اجر خود را گرفتهاند. لیکن تو هرگاه روزه میگیری، سر خود را چرب کن و روی خویش را بشوی تا در نظر مردم روزهدار ننمایی. بلکه در نظر پدر خود که پدر تو نهان را میداند و آشکارا تو را جزا خواهد داد».[10]اگرچه آیین روزه در فرقههای مختلف مسیحیت متفاوت است اما به طور کلی میتوان روزههای مهم مسیحیان را اینگونه فهرست کرد:
1. روزه روز جمعه قبل از عید پاک که در قرن دوم متداول بود.
2. روزه غیرکامل دوشنبه تا پنجشنبه هفته مقدس
3. روزه چهل روز قبل از عید پاک
4. روزه چهل روز قبل از هفته مقدس
5. روزه چهارشنبه و جمعه هر هفته؛ به مناسبت روز توطئه یهودیان برای دستگیری عیسی و روز جمعه به دلیل به صلیب کشیدن عیسی علیهالسلام.
6. روزههای فصلی.
7. روزه، به عنوان کفاره گناهان.
همانطور که اشاره شد، روزه در مسیحیت تابع قانون خاصی نیست و هر کس هر طور که میتواند و برای مدت زمانی حتی چند ساعت میتواند روزه بگیرد. همین طور روزه در فرقههای مختلف مسیحیت هم متفات است که به تفکیک بیان میشود.
روزههای مرسوم کاتولیکها
کاتولیکها در روز چهارشنبه خاکستر و نیز روز جمعةالصلیب روزه میگیرند. همچنین در تمامی روزهای جمعه ماه انابت نیز که دوران توبه و تعمق کاتولیکهاست، از خوردن گوشت پرهیز میکنند. کاتولیکها تا قرنها اجازه نداشتند در هیچ یک از روزهای جمعه سال به گوشت لب بزنند، اما از اواسط دهه ۱۹۶۰ پرهیز از گوشت در روزهای جمعه غیر از دوران لنت (انابت) اختیاری اعلام شد.
نحوه روزه گرفتن در میان کاتولیکها به این صورت است که در دو روزِ چهارشنبه خاکستر و جمعهالصلیب، خوردن دو نوع غذای ساده و یک غذای معمولی مجاز است، اما مصرف گوشت ممنوع میباشد. روزه گرفتن در سایر روزهای جمعه اختیاری است و برخی از کاتولیکها به جای روزه، به توبه یا برگزاری دعاهایی ویژه میپردازند.
در این روز ها باید از خوردن گوشت و هر گونه لبنی جات پرهیز کنند و البته به غیر از ماهی و همچنین از خوردن روغن و شراب نیز بپرهیزند
روزه در میان ارتدکسها
پیروان کلیسای ارتدوکس شرق، دورههای مختلفی برای روزه دارند؛ از جمله ماه لِنت (دوران توبه و تعمق)، روزه رسولان، روزه معراج مریم مقدس به آسمان، روزه ویژه میلاد مسیح، و نیز چند روزه یک روزه. تمام روزهای چهارشنبه و جمعه، روز روزه محسوب میشود، مگر در هفتههایی که در آنها روزه نگرفتن بلامانع است.
نحوه روزهداری در میان ارتدکس ها اینگونه است که معمولاً از خوردن گوشت، لبنیات و تخممرغ پرهیز میشود. خوردن ماهی در برخی ایام روزه مجاز و در برخی دیگر غیرمجاز است.
روزه در میان پروتستانها
پروتستانها در میان پروتستانها زمان روزه به خود افراد، کلیساها، سازمانها یا جوامع مسیحی بستگی دارد. برخی بهطور کامل از لب زدن به آب و غذا خودداری میکنند، اما برخی دیگر تنها به نوشیدن مایعات اکتفا میکنند و غذاهای خاصی میخورند. آنها از خوردن یک یا چند وعده غذا صرف نظر میکنند و از تن دادن به وسوسههای خوردنی و غیرخوردنی اجتناب مینمایند.
روزه در میان مومونها
آیین مورمن آیینی نو ظهور در میان مسیحیان است. در آیین مومون اولین یکشنبه هر ماه، زمان روزه است. افراد و خانوادهها در صورت تمایل ممکن است روزهای دیگری نیز روزه بگیرند. خودداری از خوردن و آشامیدن برای دو وعده متوالی و نیز بخشیدن غذا یا پول به نیازمندان، روزداری این فرقه است. بعد از روزه، اعضای کلیسا در جلسه روزه و شهادت دادن شرکت میکنند.
پی نوشتها:
1. کبیر مدنی، سید علیخان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، محقق و مصحح: حسینی امینی، محسن، ج 6، ص 10 – 11، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1409ق.
2. به نقل از: ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 7، ص161، دار صادر، بیروت، 1414ق.
3. بقره، 189.
4. بقره، 217.
5. بقره، 185.
6. the way to buddhahood: instructions from a modern chinese master by venerable yin-shun.
7. http://www.accesstoinsight.org/lib/authors/khantipalo/wheel130.html#food
8. سموئیل: 12 / 16 و 15، نحمیا 9 / 1.
9. سفر لاویان: 16 / 29- 31.
10. انجیل متی: 7 / 17- 19.
نویسنده: محمد کاشانی