پرسشگر گرامی ، باید توجه داشت که رسیدن به حضور فلب دائمی در نماز و نزدیک شدن به معنویات و قرب خداوند، امرى تدریجى است و محتاج صبر و حوصله فراوان و تمرین و تکرار است. انسان باید مانند کوهنوردى باشد که گاهى به قله کوه بلندى که قصد صعود به آن را دارد نگاه مى کند و احساس مى کند هنوز تا قله کوه راه زیادى مانده و از طرفى به دامنه کوه نگاه مى کندو مى بیند از آن فاصله گرفته و این حالت بین ترس و امید را چنان چه در قرآن کریم و روایات معصومین(ع) آمده، همواره در زندگى خود حفظ کند. یعنى هم از این که گاهى توفیق حضور قلب را پیدا کرده امیدوار و خوشحال باشد و هم از این که گاهى دچار عدم حضور قلب ترسان و بیمناک.
بنابراین حضور قلب دائمی یک عمل دفعی نیست و هرگز کسی نمی تواند به صورت ناگهانی به این امر دست یابد ، فراموش نکنید کسانی که نماز را با حضور قلب می خوانند، یک دفعه به این مقام نرسیده اند، بلکه به تدریج مراحل کمال را پشت سر گذاشته اند، پس نماز را باید به هر شکل خواند، ولی به تدریج در بهسازی و کسب حضور قلب همت گماشت که رسیدن به کمال در هر مرحله تدریجی است ، عقل حکم می کند که انسان هر چیز ناقص را به کامل آن تبدیل کند. آب دریا اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید.
مسئله مهم :
مسئله مهم دیگر این است در این امر به خود فشار نیاورید به دلیل آن که ممکن است به وسواس مبتلا شوید و وسواس خود از حیله های شیطان است ، شیطان با این امر وارد شده تا انسان را از اصل عبادت و نماز خسته کند و خدای نکرده بعد از مدتی انسان را به اصل نماز هم بی توجه کند .
الف ) روش تحصیل حضور قلب
مانع اصلی حضور قلب کثرت های زندگی مادی و دنیوی است. ما تا وقتی دچار مشغله های فراوان ذهنی و فکری و کثرت در مشاغل و رفتار هستیم، در نماز و عبادت نمی توانیم حضور قلب کامل داشته باشیم.
لذا راهبرد اصلی رسیدن به حضور قلب کامل حرکت در مسیر توحید و بندگی و اخلاص است. راه توحید به تعبیر اهل معرفت، نوعی فرار از کثرت به وحدت است، به هر مقداری که انسان به خدای واحد احد نزدیک می شود، اندیشه و نیات و افکار و رفتارش به اخلاص و وحدت بیشتری می رسد و این وحدت یافتن، ریشه اصلی کسب حضور قلب در عبادت است.
انسان موحد تنها مشغله ذهنی اش معرفت خدا و قرب به خدا و انجام وظایف بندگی است و لذا کثرت های حیات مادی نمی تواند او را از خدا غافل نماید.
یکى از شاگردان علامه طباطبایى(ره) از نداشتن خشوع در نماز و عدم حضور قلب رنج مى برد به خدمت علامه(ره) رسید و راهکاری خواست. ایشان نخست از پاسخ خودداری کردند، پس از چندبار اصرار به شاگرد خود رو کردند و فرمودند: «شما نمی توانی!» شاگرد گفت: آقا شما بفرمایید حداقل اگر کسی پرسید به او بگویم.علامه(ره) فرمودند: «فکر در نماز دنباله افکار شبانه روز است. کسی که صبح تا ظهر به یاد خدا نبوده نمی تواند هنگام نماز یاد خدا را استمرار دهد.
علامه جوادی آملی در پاسخ به این مطلب که چرا ما در نماز حضور قلب نداریم فرمودند: اگرما هر چه بخواهیم چشممان آزاد باشد ببینیم و گوشمان آزاد باشد که بشنویم، هر حرفی را هم بخوانیم و بشنویم و اینها را در انبار ضایعات جمع بکنیم، موقع نماز مزاحم ما هستند.
معظم له در مورد اینکه چگونه در نماز حضور قلب داشته باشیم، بیان داشتند: وقتی از مرحوم استاد الهی قمشه‌ای(رضوان الله علیه) سؤال کردند ما چه کنیم در نماز دارای حضور قلب باشیم فرمود: بیرون نماز را مواظب باشید چرا که اگر کسی در بیرون نماز مواظب چشم و گوشش بود در حال نماز راحت است و اگر در بیرون نماز مواظب چشم و گوشش نبود و هر چه را خواست ببیند، دید و هر چه را خواست بشنود، شنید، همه این گزنده‌ها تعبیه می‌شوند؛ لذا وقتی انسان شروع به نماز کرد تکبیرة الاحرام گفت دست و بالش بسته شده و همه این گزنده‌ها حمله می‌کنند تا آنجا که یک وقت انسان متوجه می‌شود که سرگرم گفتن «السلام علیکم» هست ولی نمی‌داند چه گفت‌و‌گو کرد و در این سجود چه گفت، بنابراین عمده در بیرون نماز است و اگر کسی بیرون نماز را مواظب بود در نماز راحت‌تر است.
همچنین گرایش های عاطفی، علاقه ها، دلبستگی ها و به خصوص عشق که همان شدت حب و دلبستگی است، تعیین کننده ترین علت تمرکز انسان بر یک موضوع است.
کسی که عاشق تحصیل دانش است، تمرکز بیشتری در درس و مطالعه دارد تا کسی که علاقه چندانی به آن ندارد. کسی که عاشق کسی شده است شاید تمام فکر و ذکرش یاد او شود و دائم به فکر او باشد.
همین طور در مورد نماز و عبادت کسی که عاشق خدای متعال و پرستش او است، در نماز بیشتر از هر زمان و موقعیت دیگری، حضور قلب دارد؛ زیرا نماز دقیقا هنگامی است که اجازه یافته با معشوق خویش سخن بگوید و راز و نیاز عاشقانه داشته باشد و در این حالت آنقدر در جذبه حق است که امکان ندارد حواسش از محبوب به چیز دیگری که بدان چندان علاقه ای ندارد، پرت شود؛ از آن رو بهترین و بالاترین درجه حضور قلب مخصوص عارفان حقیقی و عاشقان خدا است و سایرین نیز هر یک به نسبت معرفت و عشق و علاقه که به خداوند دارند، از حضور قلب برخوردار می شوند.
لذا می توان گفت: حضور قلب کامل نتیجه انس به خداوند و عشق به او است و برای رسیدن به این منظور باید انسان انس اش را به خداوند از طریق عبادت های گوناگون زیاد نماید و انس اش به دنیا کم شود.
در غیر این صورت وقتی که فکر و ذهن اش به دنیا مشغول است و با امور دنیوی انس دارد نباید از خودش توقع داشته باشد که وقتی به عبادت مشغول می شود و یا به نماز می ایستد، ذهن و دل اش کاملا در اختیار اش باشد و به سمت دنیا نرود، زیرا هر کسی به هر چیزی که علاقه و انس دارد در همان زمینه می تواند تمرکز داشته باشد.
انسان از انس است، مانند کبوتری که به لانه خود انس می گیرد و او را از هر کجا که رها سازیم، به سمت لانه خود تمایل می یابد و حرکت می کند به اموری که به صورت مستمر بدان می پردازد و در فکر آن است انس پیدا می کند.
لذا راهکار درمان این حالت این است که موضوع انس را عوض کنیم و سعی کنیم به خداوند انس پیدا کنیم و از دنیا و انس به آن فاصله بگیریم.
ب ) برخی راهکارهایی که به حضور قلب در نماز و دعا می تواند کمک کار باشد:
1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنویت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و…در کتاب هاى حدیث آمده است: شخصى از پیامبر(ص) درخواست کرد که راهى به او بنمایاند تا حضور قلب بیشترى در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراین وضوی شاداب و با آداب خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
2- گزینش مکان مناسب، دورى ازجاهای شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود.
3- گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.
4- تا حد امکان در مسجد و با جماعت نماز خواندن و دعا کردن (به ویژه در جماعاتى که بعد معنوى بیشترى دارد).
5- نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانى آن خواندن و دعا را با توجه به عظمت خداوند و کوچکی خود به جا آوردن.
6- در نماز در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
جناب الهی قمشه ای (رض) در بیان راهکار جبران این مشکل به انجام سجده شکر بعد از نماز توصیه فرموده و اذعان داشتند: شما این سجده شکر را فراموش نکنید هر نعمتی که به شما رسیده است سجده شکر کنید از امام(ع) سؤال کردند ما در نماز حضور قلب نداریم چه کنیم؟ حضرت فرمود: نافله‌ها، جبران آن قصور نماز را می‌کند. عرض کرد اگر ما در نافله‌ها هم حضور قلب نداشتیم چه بکنیم؟ فرمود: سجده‌های شکر بعد از نماز جبران می‌کند، لذا بعد از نماز برنخیزید بلکه از خدا مسئلت کنید و به خاک بیفتید تا در برابر دیگران مجبور به خضوع نشوید.