لغوی بزرگ ، جناب راغب اصفهانی ذیل واژه ی زوج فرموده اند:
« زوج به هر یک از دو همسر مرد و زن (نرینه و مادینه) و در حیوانات که با هم جفت هستند و آمیزش جنسى نموده اند، گفته مى شود و همچنین به هر دو جفتى، چه در مزاوجت و یا در غیر آن، مثل جفت کفش و نعلین و نیز به هر دو چیزى که با یکدیگر شبیه یا همانند باشند، خواه شباهتى یکسان و یا ناهمسان باشد باز هم آنها را زوج گویند. خداى تعالى فرماید:« فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثى »(قیامت:39) ؛ فرمود: « وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ » (بقره:35)
جمع زوج ، أَزْوَاج است. در آیه فرمود: « هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ »(ی:56) و فرمود: « احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ»(صافّات:22) ؛ در این آیه ، أزواجهم یعنى یاران و کسانى که در کردار و رفتار از ستمگران پیروى مى کردند (که در دوزخ هم با هم قرینند). و فرمود: « إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ » (حجر:88) یعنى: کسانى که همسان و همگِنان و اقران آنهایند.
و آیات: (سُبْحانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ- 36/ یس) و (وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ- 49/ ذاریات) آگاهى و هشدارى بر این امر است که اشیاء تمامشان از جوهر و عرض و مادّه و صورت ترکیب شده اند؛ و این که هر چیز مصنوع ، از قاعده ترکیب ، عارى و مستثنى نیست. هر مصنوعى به ناچار، اقتضاء صانعى و سازنده اى دارد و این امر خود تنبیهى است براى این که خداى تعالى فرد است (چون از حکم مصنوع خارج است).
و آیه: (خَلَقْنا زَوْجَیْنِ – 49/ ذاریات) این آیه روشن کرده است که هر چه در عالم است، زوج است از جهت این که براى آن چیز، یا ضدّى یا چیزى شبیه به آن، یا چیزى در ترکیب آن هست و بلکه به هیچ وجه از ترکیب و مرکّب بودن جدا نیست. در آیه اخیر: زوجین را از این جهت بیان کرد تا اشاره ای باشد بر این که: شىء ، هر چند ضد و مثل و شبیهى نداشته باشد امّا از ترکیب جوهر و عرض ناگزیر و جدا نشدنى است و آن زوجین است.
در آیه: (أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّى- 53/ طه) یعنى: انواعى از گیاهان همسان و شبیه و همجنس.
آیه: (مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ – 7/ شعراء) و (ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ- 43/ انعام) یعنى: اصناف و گونه هایى.
و آیه: (وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً- 7/ واقعه) (یعنی شما سه گروه بودید : 1- اصحاب المیمنة 2ـ اصحاب المشئمة 3ـ السّابقون السّابقون)
و این یاران سه گانه کسانى هستند که بعدا تفسیرشان کرده است که: (وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ- 7/ تکویر) گفته اند معناى این آیه اینست که هر دنباله رو و پیروى به جلوداران خویش در بهشت و دوزخ نزدیک مى شوند ؛ مثل: (احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ- 22/ صافّات) گفته شده یعنى ارواح با اجسادشان قرین مى شوند بر حسب آنچه که در سخن خداى تعالى است و در یکى از دو تفسیر آیه: (یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلى رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً- 27/ فجر) خبر داده است یعنى به صاحبت برگرد. و نیز گفته اند: نفوس و ارواح ، با اعمالشان قرین مى شوند، چنان که در آیه: (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ- 30/ آل عمران). و در آیه: (وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِینٍ – 54/ دخان) یعنى با آنها قرینشان کردیم. »
خلاصه سخن جناب راغب آن است که در لغت عرب ، هر دو چیزی را که نوعی تقابل و در عین حال نزدیکی و قرابت با هم داشته باشند ، زوج گویند. مثلا هر لنگه ی کفش ، زوج لنگه ی دیگر می باشد. آسمان و زمین را زوجین گویند. روح و بدن را زوجین گویند. جوهر و عرض و نیز مادّه و صورت و وجود و ماهیّت و ظاهر و باطن اشیاء را زوجین گویند. لذا زوجیّت صرفاً در امر تولید مثل نیست.
طبق این کلام جناب راغب ، اساساً در عالم مادّه ، هیچ موجودی نیست مگر اینکه دارای زوج می باشد. چون هر جوهری با عرضی است ؛ و هیچ عرضی نیز بدون جوهر نمی تواند باشد. همچنین هیچ موجود مادّی نیست مگر اینکه از ترکیب و ازدواج مادّه و صورت پدید آمده است. ایضاً هیچ موجود مادّی نیست مگر اینکه باطنی در ملکوت دارد ؛ « فَسُبْحانَ الَّذی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ـــ پس منزّه است خداوندى که ملکوت هر چیزی در دست اوست؛ و شما را به سوى او بازمى گردانند»(یس:83).
افزون بر اینها ، بسیاری از موجودات ، ضدّ و مثل و نر و ماده و امثال آن نیز دارند. لذا گاه در یک موجود مادّی ، چندین گونه زوجیّت ، جمع شده است.
امّا در خصوص تک سلولی ها که از راه تقسیم سلولی تولید مثل می نمایند.
اوّلاً هر تک سلولی ، خودش مرکّب است از وجود و ماهیّت.
ثانیاً مرکّب است از مادّه و صورت.
ثالثاً مرکّب است از جوهر و عرض.
رابعاً تولید مثل تک سلولی ها نیز از نوعی دوگانگی درون سلولی ناشی می شود. مستحضرید که رشته های ژنی یا DNA ، خودشان از دو رشته ی به هم پیوسته درست شده اند ؛ مانند دو طرف زیپ که به هم دیگر متّصل گشته اند. رشته ی دیگری از خانواده ی DNA نیز وجود دارد با نام RNA که به صورت تکی است؛ مانند یک طرف زیپ. برای این که تقسیم سلولی حاصل شود ، ابتدا باید ژنهای سلول دوم (سلول دختر) در درون سلول مادر ایجاد گردند. در این هنگام ،دو طرف DNA ، مانند زیپ از هم باز می شوند ؛ و RNA با یکی از آنها متّصل گشته و نسخه ای از آن برمی دارد ؛ تا ژنهای سلول جدا شونده را بسازد.
لذا ملاحظه می فرمایید که حتّی در درون تک سلولی ها نیز جفت گیری وجود دارد. در پر سلولی ها نیز در حقیقت ، همین تقسیم سلولی است که منجر به پیدایش یک موجود دیگر می شود ؛ لکن فرایند این امر در پر سلولی ها ، بسیار پیچیده تر است. در تک سلولی ها ، ژنی از بیرون نمی آید ، ولی در پرسلولی ها نر ، از طریق آمیزش جنسی ، اسپرم را به تخمک جنس ماده می رساند ؛ که هر کدام اینها حاوی اطّلاعات ژنتیکی صاحب خود می باشند. آنگاه از این ترکیب اینها یک سلول نطفه تشکیل می شود ؛ و همین تک سلول نطفه ، مثل تک سلولی ها شروع می کند به تقسیم شدن و ازدیاد. لذا از این جهت ، تفاوت اساسی بین تک سلولی ها و پرسلولی ها وجود ندارد.