بنابر گزارشهای تاریخی موجود هنگامی که چشمه زمزم زیر پای اسماعیل از دل زمین جوشید مردم در این منطقه و به سبب آب این چشمه جمع شدند و شهر مکه را تشکیل دادند و ابراهیم به فرمان خدا ساختمان کعبه را که در اثر طوفان نوح تخریب شده‌بود و در آن هنگام اثری از آن نبود، بازسازی کرد.در قرآن در مورد کعبه گفته شده است: «اِنَ أَوَل بَیتٍ وُضِعَ لِلنَاسِ لَلَذی بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَهُداً لٍلعَالَمَینَ» (آل عمران) بنابر گفته یکی از تاریخ‌نگاران اسلامی به نام آزرقی، ساختمان کعبه ۱۰ بار بنیان شده‌است. این موارد به ترتیب عبارتند از:1. بنیان کعبه بر روی زمین توسط ملائکه
2. بنیان آدم
3. بنیان شیث
4. بنیان ابراهیم وپسرش اسماعیل
5. بنیان عمالقه
6. بنیان جرهم
7. بنیان مضر
8. بنیان قریش
9. بنیان عبدالله ابن زبیر
10. بنیان حجاج ابن یوسف الثقفی
ساختمان کنونی کعبه از زمان حجاج بن یوسف ثقفی باقی مانده است و تنها یک بار بازسازی شده است. زمان بازسازی آن مربوط به دوران خلافت سلطان مراد چهارم از پادشاهان عثمانی است که در سال ۱۰۴۰ (قمری) در اثر سیل در مسجد الحرام شده بود. پس از این بازسازی ساختمان از استحکام کامل برخوردار گردیده، بطوری که تاکنون به‌همین شکل پابرجا و استوار مانده‌است.
در مورد شکاف نیز باید گفت: با توجه به بازسازی های صورت گرفته اصل شکاف باقی نمانده است اما سازندگان و یا تعمیر کنندگان کعبه محل شکاف مربوط به تولد حضرت را بازسازی نموده و آن را با رنگی متمایز مشخص می نمودند. این تمایز در سالهای اخیر توسط وهابیان کوردل از بین رفته است.
مقام و ریشه تاریخى آن
مقام (به فتح میم) در لغت به معناى محل قیام و جاىِ ایستادن است و در اینجا مقصود همان سنگى است که ابراهیم خلیل (علیه السلام) هنگام بناى کعبه بر آن ایستاد و با دستیارى اسماعیل (علیه السلام) عَلَم کعبه را برافراشتند و به روایتى، سنگى که حضرت ابراهیم پس از بناى کعبه بر آن ایستاد و آهنگ حج داد و مردم را فراخواند تا به طواف بیت عتیق بیایند و هنگام ایستادن اثر پاى او بر آن سنگ نقش بست.
آثار و اسناد تاریخى نشان مى دهد که مقام ابراهیم در تاریخ پیشینه اى گسست ناپذیر دارد. جناب ابوطالب عموى گرامى پیغمبر (صلى الله علیه و آله) در شعرى به این موضوع اشاره کرده و مى گوید:
و موطى ءُ ابراهیم فی الصخر رطبة على قدمیه حافیاً غیر ناعل
«اثر پاى ابراهیم در این سنگ پابرجاست آنگاه که با پاهاى برهنه و بدون کفش بر آن ایستاد.»
مشخصات مقام
مقام ابراهیم، آنگونه که توصیف کرده اند، سنگى است از نوع مرمر، به رنگ سفید مایل به زردى و سرخى، به شکل مکعب، با مساحت حدود یک ذراع در یک ذراع (حدود 40 × 40 سانتى متر و یا 36 × 36 سانتى متر) با ارتفاع بیست سانتى متر که با پوشش از ورق طلاى خالص اطراف آن بسته شده و جاى دو پا در وسط آن دیده مى شود که بر اثر تماس دست زائران، اثر دقیق پاها و انگشتان آن مشخص نیست و تنها دو حفره بر جاى مانده است.
این سنگ بر پایه اى از سنگ مرمر با قطر 36 سانتى متر قرار گرفته و با اتصالاتى از طلا بدان مهار گردیده است. مقام در داخل مقصوره اى از شیشه، از نوع کریستال قرار گرفته و بالاى آن قبه اى کوچک است و هلالى بر فراز آن نصب گردیده است. ارتفاع این بنا از کف زمین به سه متر بالغ مى گردد. مقام در ضلع شرقى کعبه، تقریباً مقابل درِ کعبه مستقر است و کسى که رو به مقام بایستد کعبه و درِ خانه را پیش روى دارد. مقام ابراهیم علیه السلام مورد توجه و احترام عمومى زائران از هر فرقه و مذهب مى باشد. هر چند در مورد نماز پشت مقام اختلاف نظریه هاى فقهى وجود دارد.
پیشینه مقام ابراهیم (علیه السلام)
هر یک از مشاعر و مناسک حج را پیشینه اى است که نشان مى دهد رمز و راز این مشاعر و مناسک، فراتر از آن چیزى است که در بدو امر جلب نظر مى کند؛ از این رو خداوند حج را مشتمل بر «آیات بینات» خوانده است: فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ…[1] از جمله این آیات روشن و روشنگر، مقام ابراهیم است که تخصیص به ذکر داده شده. مقام هر چند به ظاهر بیش از قطعه سنگى نیست که اثر پاى انسانى بر آن نقش بسته است، اما از نظر تاریخى این سنگ ویژگى خاص دارد و از آن مهمتر بُعد معنوى آن است که با این آیات نمادین تبیین مى گردد.
نقطه آغازینِ مقام، چنانکه در روایتى از امام صادق علیه السلام نقل شده، بدین گونه است: «هنگامى که خداوند به ابراهیم وحى کرد اعلام حج کند، سنگى را که جاى پاى ابراهیم بر آن است، گرفت و در کنار خانه کعبه، درست مقابل موضع کنونى مقام نهاد و بر آن ایستاد و با صداى بلند فرمان الهى را اعلام نمود و همین که ابراهیم لب به سخن گشود، آن سنگ تحمل وى را نداشت و دو پاى او در آن فرو رفت. سپس ابراهیم پاى خود را به سختى از آن سنگ بیرون کشید. با مرور زمان، وقتى ازدحام مردم موجب مشقت و زحمت زائران بیت شد، آن سنگ را از جاى پیشین به محل کنونى (با فاصله 26 ذراع و نیم، تقریباً سیزده متر، از خانه کعبه) منتقل کردند تا مطاف براى زائران خلوت شود و بدینگونه بود تا خداوند حضرت محمد (صلى الله علیه و آله) را به رسالت برانگیخت و آن حضرت مقام را به همان محلى برگرداند که ابراهیم نهاده بود و بدینگونه بود تا پیامبر رحلت نمود و در زمان ابوبکر و اوایل خلافت عمر نیز بدین منوال بود تا این که عمر دستور داد به جهت ازدحام زائران مقام به جاى قبلى برگردانده شود… .»[2]از برخى روایات استفاده مى شود که مقام ابراهیم (علیه السلام) از سنگ هاى بهشتى است؛ مانند «حجرالأسود» و «حَجَر بنى اسرائیل»[3] و در برخى روایات آمده است که چون آدم (علیه السلام) به بناى کعبه مأمور شد، کوه ابوقبیس صدا زد: «اى آدم، امانتى نزد من است، یکى حجرالأسود و دیگرى مقام ابراهیم و آدم آن دو را گرفت و در موضع خود در دیوار کعبه نهاد.»[4]پی نوشت ها :
[1] . آل عمران: 97 .
[2] . علل الشرایع، ص423
[3] . تفسیر عیاشى، به نقل از مقاله میقات عربى، شماره 9، ص192
[4] . میقات عربى، همان، از قصص الأنبیاى قطب راوندى.