در توضیح این فراز از زیارت جامعه و سازگاری آن با آیه شریفه سوره غاشیه نکاتی اشاره می شود: 1. معنای «ایاب» بازگشت با اراده را به طرف مقصد گویند پس عبارت «و ایاب الخلق الیکم» به معنای آن است که دوستان و دشمنان حضرات معصومین به سوی آنان با اراده خود بازگشت می نمایند چرا که اگر از دوستان باشند برای این که مورد تفقد و تفضل و انعام و اکرام شان قرار گیرند به سوی معصومین برمی گردند و اگر از مخالفان باشند برخی با علم به مقامات اولیای الهی و برخی به جهت جداسازی صف آنها از اولیای الهی، در آن صحنه حاضر می شوند و چشم طمع به بهره گیری از نورشان و لطف شان در قیامت دارند. 2. آیه شریفه به لفظ متکلم مع الغیر آمده است:
« إِنَّ إِلَینَا إِیابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَینَا حِسَابَهُمْ »
و چنان که در تفسیر طبری[1] آمده است غالباً در قرآن مجید هر زمان که حضرت حق سبحانه به لفظ جمع به خود نسبت داده است و مراد از آن جمیع کارگزاران الهی اعم از فرشتگان و پیامبران و… می باشد و استبعادی نیست در این معنا که ائمه اطهار(علیهم السلام) نیز شامل این مجموعه بوده باشد چه این که هرگاه ملائکه حساب توانند کرد چرا ائمه هدی(علیهم السلام) نتوانند.[2] و این تناقضی میان فراز زیارت و آیه شریفه پدید نمی آورد بلکه مؤید آن است. بر این اساس محاسب بودن و مرجع بودن ائمه در طول محاسب بودن و مآب بودن خدای تعالی است نه در عرض آن.
3. مرحوم علامه مجلسی در تفسیر این فراز از زیارت آورده اند:
« ای رجوع الخلق فی الدنیا لجمیع امورهم الیهم و الی کلامهم و الی مشاهدهم او فی القیامه للحساب و هو اظهر فالمراد بقوله تعالی «ان الینا ایابهم» ای الی اولیائنا کما دلت علیه اخبار کثیرة » ؛[3] «بازگشت مردم در دنیا در تمامی امورشان به آن بزرگواران و سخنان حیات بخش آنان و به آستان مقدسه و مرقد نورانی شان است و در قیامت برای حسابرسی که این معنا آشکارتر است و مراد آیه شریفه این است که بازگشت مردم به سوی اولیاء ماست که روایات زیادی آن را تأیید و دلالت می کند».
4. از آیات قرآن مجید به دست می آید که خداوند متعال برای تدبیر امر عالم، فرشتگان زیادی دارد که در قرآن « فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا »[4] تعبیر شده است. خداوند مبدأ عالم هستی است اما به فرشتگان مأموریت داده است، هم چنان که خداوند در قرآن مجید می فرماید:
« اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا » ؛[5] «خداوند جان انسان را هنگام مرگ دریافت می کند».
و در آیه دیگر می فرماید:
« قُلْ یتَوَفَّاکُم مَّلَکُ الْمَوْتِ »؛[6] «بگو فرشته مرگ جان شما را می گیرد…»
اینها تضاد و تناقض نیست بلکه هر آن چه ملائکه انجام می دهند به اراده خداوند است.
حال اگر در روز قیامت، مامورانی از فرشتگان دستور یابند تا به حساب مردم رسیدگی کنند آیا این با توحید منافات دارد؟ و اگر بگوییم ائمه معصومین(علیهم السلام) به اذن و فرمان خداوند سبحان، حساب بندگان را می رسند و خلائق به سوی آنان می آیند و حساب مردم به اذن اللّه و به فرمان خدا با شماست آیا با توحید منافات دارد؟![7]این تعبیر منافاتی با توحید ندارد چرا که به اذن حضرت پروردگار و به دستور حضرت حق است و چه بسا ائمه(علیهم السلام) بالاتر از فرشتگان حسابرس می باشند.
5. طبق آیات قرآن مجید، خداوند سبحان، فرشتگان و پیامبران و اولیاء خویش را به عنوان گواهان روز قیامت قرار داده است و نیز فرشتگان را مأمور حسابرسی و عذاب و… قرار داده است و این منافاتی با حسابرسی خداوند ندارد و با توحید منافاتی ندارد و با آیات و روایات نیز سازگار است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: « علی قسیم النار و الجنه »[8] با توجه به پذیرش این روایت در نگاه عالمان شیعه و سنی، امام علی(علیه السلام) محل مراجعه مردم و جداکننده بهشتیان از جهنمی ها می باشند که خود بیان دیگری از «ایاب الخلق الیکم» می باشد.[9]از امام کاظم(علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «ای سماعه، بازگشت این مردم و محاسبه اعمال این مردم نیز با ماست».[10] پی نوشت ها:
[1]طبری، ج 30، ص 106
[2]در حریم ولایت، آقا نجفى اصفهانى، ص 138
[3]بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 99، ص 139
[4]نازعات، آیه 5
[5]زمر، آیه 42
[6]سجده، آیه 11
[7]پرتوى از زیارت جامعه کبیره، مکارم شیرازى، ص 54
[8]امالى، صدوق، ص 89
[9]فى رحاب الزیاره الجامعه الکبیره، قبانچى، ج 2، ص 256
[10]روضه کافى، کلینى، ص 154