آنچه در رابطه با محاسبه و مراقبه مالی مهم است عبارتند از :
1 . کسب مال از راه حلال
پیامبر گرامی اسلام (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) میفرماید: «طَلَبَ الحَلالِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ وَ مُسِْلِمَةٍُ؛ [مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج103، ص9.] ؛ به دنبال روزی حلال رفتن، بر هر مرد و زن مسلمان لازم است.»
ود جای دیگر می فرمایند : الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءً أَفْضَلُهَا جُزْءً طَلَبُ الْحَلَال.[ بحار الانوار، ج 74، ص 140] ؛ عبادت هفتاد جزء است و بالاترین و بزرگ ترین جزء آن کسب حلال است.
کسب روزی حلال یکی از فضائلی است که دین اسلام تاکید بسیاری بر آن داشته و در آیات قرآن و روایات همواره انسانها را بر کسب روزی حلال و طیب و پاک تشویق کرده و پاداش و آثار فراوانی بر آن مترتب داشته و از حرامخواری نهی نموده است و آثار سوء بسیاری بر آن مترتب داشته است.
بنابراین کسب مال از راه درست از مواردی است که باید به صورت دقیق مورد مراقبه و محاسبه قرار گیرد .
2 . مصرف مال در راه درست و حلال
مالی را که انسان به دست می آورد باید در راه درست و به دور از اسراف و تبذیر صرف کند .
امام سجاد (علیه السّلام) فرمودند: « وَ اَمّا حَقُّ المالِ فَأن لا تَأخُذَهُ اِلاّ مِن حِلِّهِ وَ لاتُنفِقَهُ إلاّ فی حِلّهِ » [تحف العقول، ص267] ؛ و اما حق مال (بر تو) آن است که آن را جز از راه حلال به دست نیاوری و جز در راه حلال مصرف نکنی.
یکی از امتحانهای خدا «آزمون مالی» است؛ آزمونی دشوار و لغزاننده.
تلاش اقتصادی برای گذران زندگی، خوب و عبادت است، به شرط آن که درآمدها به حرام آمیخته نشود و ثروت نامشروع به دست نیاید.
از جمله سؤالهایی که در قیامت می پرسند، درباره «مال» است.
می پرسند: از کجا آوردی و در کجا صرف کردی؟
سؤالی است دشوار. طبق روایات، در حلال آن حساب است و در حرام آن عقاب.
در روایات است که در آخرالزّمان، شرایطی پیش خواهد آمد که به دست آوردن روزی حلال، مثل نگه داشتن آتش گداخته در کف دست است؛ یعنی دشوار است و طاقت فرسا.
ثروت، انسان را وسوسه می کند.
بعضیها در پی آنند که به هر قیمتی شده «پولدار» شوند. به فکر حلال و حرام و مشروع و نامشروع هم نیستند. اینان برای قیامت چه جوابی دارند؟
بعضیها ثروت خود را در راه نامشروع و گناه خرج می کنند. این نیز گناه است و مورد بازخواست قرار خواهد گرفت.
3 . دوری و احتیاط در مال شبهه ناک
مال شُبههناک یا مال مُشتَبَه مالی است که حلال یا حرام بودنش معلوم نیست. مال شبههناک با مال مخلوط به حرام متفاوت است؛ زیرا در مال مخلوط به حرام برخلاف مال شبههناک، شخص میداند که در مالش حرام وجود دارد.
فقها، اموال شبههناک را حلال دانستهاند ، اما در برخی روایات، در موارد شبههناک به احتیاط دستور داده شده است. محمدتقی مجلسی براساس این روایات، استفاده نکردن از اموال شبههناک را بهتر دانسته است.
« بعضی از روایات در این زمینه »
«دَعْ مَا یُرِیبُکَ إِلَی مَا لَا یُرِیبُکَ » آنچه را که مشکوک است، رها کن و آنچه را که تردیدی در آن نیست، اخذ کن.»[حرعاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج27، ص167.]«…فَمَنْ تَرَکَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَکَبَ الْمُحَرَّمَات …؛ هر کس موارد شبههناک را رها کند، از محرمات نجات یافته است و آن کس که به آنها اخذ کند، مرتکب محرمات شده است.»[کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص68]«الْوُقُوفُ عِنْدَ الشُّبْهَةِ خَیْرٌ مِنَ الِاقْتِحَامِ فِی الْهَلَکَةِ؛ باز ایستادن از امر مشتبه بهتر از به هلاکت افتادن است.»[کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص50]
4 . انفاق مالی
اصطلاح اِنفاق در قرآن و کتب اسلامی به معنی بخشش مال به فقیران برای کسب رضای خداست و در نزد عارفان به منزله کمال بخشش است.انفاق از ریشه «ن-ف-ق» است که به گفته راغب در مفردات به معنی «کمشدن» است.
سید محمدحسین طباطبایی در تفسیر این آیات انفاق را جزو حقالله و حقالناس میداند و بر دو دسته میشمارد:
1 . انفاق واجب مانند زکات، خمس و کفاره گناهان
2 . انفاق مستحب مانند صدقات، بخششها و وقفها که واجب نیستند.
او دلایل اصلی تاکید بر انفاق را تعدیل ثروتها، کم کردن فاصله طبقاتی و ایجاد برادری بین مسلمین میداند. طباطبایی براساس آیات فوق شرایط زیر را برای انفاق صحیح میشمارد: انفاق باید در راه خدا، از مال پاک و بدون منت و آزار واذیت به فقیرانی که در راه خدا فقیر شدهاند باشد.
در سوره بقره آیه 262 و 263 آمدهاست:
کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق میکنند، سپس در پی آنچه انفاق کردهاند، منّت و آزاری روا نمیدارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان [محفوظ] است، و بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمیشوند.(262) گفتاری پسندیده [در برابر نیازمندان] و گذشت [از اصرار و تندیِ آنان] بهتر از صدقهای است که آزاری به دنبال آن باشد، و خداوند بینیاز بردبار است. (263)
همچنین بر اساس آیه 67 سوره فرقان گفته شده که مومن نباید در انفاق زیادهروی کند یا بخل بورزد، بلکه باید راهی متعادل در پیش بگیرد:
و کسانیاند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی میکنند و نه تنگ میگیرند، و میان این دو [روش] حد وسط را برمیگزینند.
* بنابراین واجب است که انسان مومن سال مالی داشته باشد و در وقت خود واجبات مالی خود (خمس ، زکان و …) را پرداخت نماید .
1 . کسب مال از راه حلال
پیامبر گرامی اسلام (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) میفرماید: «طَلَبَ الحَلالِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ وَ مُسِْلِمَةٍُ؛ [مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج103، ص9.] ؛ به دنبال روزی حلال رفتن، بر هر مرد و زن مسلمان لازم است.»
ود جای دیگر می فرمایند : الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءً أَفْضَلُهَا جُزْءً طَلَبُ الْحَلَال.[ بحار الانوار، ج 74، ص 140] ؛ عبادت هفتاد جزء است و بالاترین و بزرگ ترین جزء آن کسب حلال است.
کسب روزی حلال یکی از فضائلی است که دین اسلام تاکید بسیاری بر آن داشته و در آیات قرآن و روایات همواره انسانها را بر کسب روزی حلال و طیب و پاک تشویق کرده و پاداش و آثار فراوانی بر آن مترتب داشته و از حرامخواری نهی نموده است و آثار سوء بسیاری بر آن مترتب داشته است.
بنابراین کسب مال از راه درست از مواردی است که باید به صورت دقیق مورد مراقبه و محاسبه قرار گیرد .
2 . مصرف مال در راه درست و حلال
مالی را که انسان به دست می آورد باید در راه درست و به دور از اسراف و تبذیر صرف کند .
امام سجاد (علیه السّلام) فرمودند: « وَ اَمّا حَقُّ المالِ فَأن لا تَأخُذَهُ اِلاّ مِن حِلِّهِ وَ لاتُنفِقَهُ إلاّ فی حِلّهِ » [تحف العقول، ص267] ؛ و اما حق مال (بر تو) آن است که آن را جز از راه حلال به دست نیاوری و جز در راه حلال مصرف نکنی.
یکی از امتحانهای خدا «آزمون مالی» است؛ آزمونی دشوار و لغزاننده.
تلاش اقتصادی برای گذران زندگی، خوب و عبادت است، به شرط آن که درآمدها به حرام آمیخته نشود و ثروت نامشروع به دست نیاید.
از جمله سؤالهایی که در قیامت می پرسند، درباره «مال» است.
می پرسند: از کجا آوردی و در کجا صرف کردی؟
سؤالی است دشوار. طبق روایات، در حلال آن حساب است و در حرام آن عقاب.
در روایات است که در آخرالزّمان، شرایطی پیش خواهد آمد که به دست آوردن روزی حلال، مثل نگه داشتن آتش گداخته در کف دست است؛ یعنی دشوار است و طاقت فرسا.
ثروت، انسان را وسوسه می کند.
بعضیها در پی آنند که به هر قیمتی شده «پولدار» شوند. به فکر حلال و حرام و مشروع و نامشروع هم نیستند. اینان برای قیامت چه جوابی دارند؟
بعضیها ثروت خود را در راه نامشروع و گناه خرج می کنند. این نیز گناه است و مورد بازخواست قرار خواهد گرفت.
3 . دوری و احتیاط در مال شبهه ناک
مال شُبههناک یا مال مُشتَبَه مالی است که حلال یا حرام بودنش معلوم نیست. مال شبههناک با مال مخلوط به حرام متفاوت است؛ زیرا در مال مخلوط به حرام برخلاف مال شبههناک، شخص میداند که در مالش حرام وجود دارد.
فقها، اموال شبههناک را حلال دانستهاند ، اما در برخی روایات، در موارد شبههناک به احتیاط دستور داده شده است. محمدتقی مجلسی براساس این روایات، استفاده نکردن از اموال شبههناک را بهتر دانسته است.
« بعضی از روایات در این زمینه »
«دَعْ مَا یُرِیبُکَ إِلَی مَا لَا یُرِیبُکَ » آنچه را که مشکوک است، رها کن و آنچه را که تردیدی در آن نیست، اخذ کن.»[حرعاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج27، ص167.]«…فَمَنْ تَرَکَ الشُّبُهَاتِ نَجَا مِنَ الْمُحَرَّمَاتِ وَ مَنْ أَخَذَ بِالشُّبُهَاتِ ارْتَکَبَ الْمُحَرَّمَات …؛ هر کس موارد شبههناک را رها کند، از محرمات نجات یافته است و آن کس که به آنها اخذ کند، مرتکب محرمات شده است.»[کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص68]«الْوُقُوفُ عِنْدَ الشُّبْهَةِ خَیْرٌ مِنَ الِاقْتِحَامِ فِی الْهَلَکَةِ؛ باز ایستادن از امر مشتبه بهتر از به هلاکت افتادن است.»[کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص50]
4 . انفاق مالی
اصطلاح اِنفاق در قرآن و کتب اسلامی به معنی بخشش مال به فقیران برای کسب رضای خداست و در نزد عارفان به منزله کمال بخشش است.انفاق از ریشه «ن-ف-ق» است که به گفته راغب در مفردات به معنی «کمشدن» است.
سید محمدحسین طباطبایی در تفسیر این آیات انفاق را جزو حقالله و حقالناس میداند و بر دو دسته میشمارد:
1 . انفاق واجب مانند زکات، خمس و کفاره گناهان
2 . انفاق مستحب مانند صدقات، بخششها و وقفها که واجب نیستند.
او دلایل اصلی تاکید بر انفاق را تعدیل ثروتها، کم کردن فاصله طبقاتی و ایجاد برادری بین مسلمین میداند. طباطبایی براساس آیات فوق شرایط زیر را برای انفاق صحیح میشمارد: انفاق باید در راه خدا، از مال پاک و بدون منت و آزار واذیت به فقیرانی که در راه خدا فقیر شدهاند باشد.
در سوره بقره آیه 262 و 263 آمدهاست:
کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق میکنند، سپس در پی آنچه انفاق کردهاند، منّت و آزاری روا نمیدارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان [محفوظ] است، و بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمیشوند.(262) گفتاری پسندیده [در برابر نیازمندان] و گذشت [از اصرار و تندیِ آنان] بهتر از صدقهای است که آزاری به دنبال آن باشد، و خداوند بینیاز بردبار است. (263)
همچنین بر اساس آیه 67 سوره فرقان گفته شده که مومن نباید در انفاق زیادهروی کند یا بخل بورزد، بلکه باید راهی متعادل در پیش بگیرد:
و کسانیاند که چون انفاق کنند، نه ولخرجی میکنند و نه تنگ میگیرند، و میان این دو [روش] حد وسط را برمیگزینند.
* بنابراین واجب است که انسان مومن سال مالی داشته باشد و در وقت خود واجبات مالی خود (خمس ، زکان و …) را پرداخت نماید .