سناریو های فراروی عربستان سعودی بعد از مرگ عبدالله ( تحلیل آینده پژوهانه)

دکتر رحیم کارگر

مدیر گروه آینده پژوهی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی

کارشناس ارشد علوم سیاسی

به سبب گوناگونی بازیگران و نیروهای سازنده آینده در عربستان، و پیچیدگی و تعامل میان آنها، هرگز نمی‌توان آینده این کشور را به‌طور دقیق پیش‌بینی کرد. از این جهت انتخاب محتمل‌ترین تصویر آینده، چندان درست نیست؛ چرا که باید سناریوهای مختلفی را برای برنامه‌ریزی به کار برد. با بهره‌برداری و به‌کارگیری این سناریوها به‌خوبی می‌توان به استقبال آینده رفت. پس از تکمیل سناریوها باید بدانیم که کدام سناریو، به آینده در حال ظهور نزدیک‌تر (یعنی محتمل تر) است و امکان تحقق بیشتری دارد.

مباحثات : تحلیل آینده پژوهانه از مسائل خاورمیانه – بخصوص تحولات مرتبط با پیشگویی های دینی و مباحث آخرالزمانی – ضرورتی انکار ناپذیر دارد و می طلبد که نگاه درستی به آنها داشته باشیم . آینده پژوهی با تشخیص فرصت ها و تهدیدهای آینده ،آمادگی ما را در رویارویی با آنها افزایش می دهد و به ما کمک می کند تا از فرصت های آینده به بهترین شکل بهره بگیریم و از پیامدهای منفی تهدیدها تا حد ممکن در امان بمانیم. این مساله زمانی اهمیت جدی می یابد که ما علاوه بر روش های معمول در آینده پژوهی ، از منابع بی کران دینی در پیش گویی آینده استفاده درستی بکنیم و همواره آماده رورویی با آنها باشیم. با استفاده از روشهای گوناگون آینده پژوهی ما نحوه تاثیر اقدامات امروز خود و پیامدهای ناشی از آنها را در آینده بررسی می کنیم. این روش ها به بررسی آینده های دور و نزدیک در مقیاس های کوچک و بزرگ می پردازند و طیفی از آینده های ممکن، محتمل و مطلوب ( و از منظر دینی آینده های محتوم ) را به تصویر می کشند.

از آنجایی که روند تغییرات رو به افزایش گذاشته و سرعت عجیبی پیدا کرده ، به روش های آینده پژوهی ای نیاز داریم که بتوانیم در آنها تغییرات سریع آینده را نیز در نظر بگیریم و آماده برخورد با آنها باشیم . روش سناریو نویسی ، یکی از متداول ترین و کارآمدترین روش های موجود برای پیش بینی آینده های دور و در شرایطی است که عدم قطعیت های زیادی در سیستم وجود دارد و یا و یا نتوانیم با قطعیت از پیشگویی های دینی استفاده کنیم . سناریو داستانی است که رویدادهای آینده را با استفاده از روابط علی و منطقی به رویدادهای امروز جهان پیوند می زند. در سرتا سر این داستان، تصمیمات، رویدادها و نتایج مهم آنها به تصویر کشیده می شود. سناریوها مهارت اندیشیدن به آینده و قدرت تجسم و ابداع آینده های بدیل و مطلوب را برای ما به ارمغان می آورند. سناریو پیش بینی نیست؛ بلکه روشی برای کنار هم قراردادن ایده ها و احتمالات به گونه ای است که ارتباطی منطقی و معنادار میان آنها وجود داشته باشد. سناریو باید به اندازه کافی واضح و روشن باشد تا هرکس بتواند آینده را به خوبی درک کند. سناریو، توصیفی است معقول و منطقی از آنچه ممکن است اتفاق بیفتد و نشان می دهد که رویدادها و تصمیمات امروز چگونه آینده مارا رقم خواهد زد در واقع منظور اصلی از طراحی سناریو ها اخذ تصمیمات بهتر در زمان حال ، جهت رفع نارسایی هایی است که مانع رسیدن به آینده مطلوب می شوند . یک سناریو خوب بایستی دارای پنج ویژگی باشد : 1 . موجه و قابل قبول باشد ، به این مفهوم که امکان وقوع داشته باشد ؛ 2. برای تصمیم گیری (در زمان حال) موثر واقع شود ؛ 3. چالش های مختلف آینده در آن لحاظ شده باشد ؛ 4. سازگاری درونی در اجزای آن رعایت شده باشد ؛ 5 .توصیف روابط علّی و معلولی در آن رعایت شده باشد .

با توجه به این نکات و اصول ، آینده پژوهان به کمک سناریوها ، می توانند چشم اندازهای چندگانه ای پیرامون حوادث پیچیده ارائه کنند و به این حوادث معناهای مختلفی دهند . در واقع آنان با خلق سناریو نمی خواهند به تصویر دقیقی از آینده دست یابند ؛ بلکه می خواهند با کمک چنین داستان هایی، در زمان حاضر ما تصمیمات بهتری اتخاذ کنیم .برای رسیدن به چنین هدفی ، سناریوها تصاویری از آینده های بدیل در اختیار ما قرار می دهند. اگر این نکته را درباره وضعیت سیاسی و امنیتی کشور عربستان سعودی لحاظ کنیم ، با مطالعه و بررسی رویدادها و عوامل مختلف و موثر ، می توانیم سناریوهای مختلفی را در وضعیت حاضر برای این کشور در نظر بکیریم. البته از آنجایی که نمی توانیم با تعمیم روندهای گذشته ، آینده ی این کشور را پیش بینی کنیم ، مجبوریم به روش های «تحلیل چندسناریویی» روی بیاوریم .

آینده های فراروی عربستان :

1. مرگ عبدالله و کنترل وضعیت عربستان به کمک آمریکا و عوامل نفوذی و انتقال آرام قدرت

2. مرگ عبد الله و مخفی کردن مرگ وی جهت سامان دادن امور و سرکوب مخالفان و مدعیان قدرت و حکومت

آخرین خاندان پادشاهی حجاز در آخرالزمان

3. کناره گیری عبد الله از قدرت و واگذاری قدرت به ولی عهد بیمار و ناتوان

4. مرگ عبد الله و تشدید نزاع قدرت بین شاهزادگان سعودی و عدام توافق بر قدرت واحد

5. مرگ عبدالله و تشدید نزاع قدرت و چند پاره شدن کشور و قدرت…

6. مرگ عبد الله و نزاع قدرت بین گروه ها و دسته های مختلف و تضعیف قدرت داخلی و تشدید فعالیت تندروهای سلفی

7.مرگ عبدالله و خیزش عمومی و اعتراضات گسترده و در نتیجه به هم ریختن اوضاع امنیتی و سیاسی این کشور و شکل گیری یک انقلاب واقعی در آنجا بخصوص از سوی شیعیان ستمدیده ؛

8. مرگ عبد الله و به وجود آمدن خلاء قدرت سیاسی و تضعیف قدرت مرکزی.

همان طور که می بینیم در اینجا سناریوهای فراروی عربستان، تصویرهایی از آینده‌اند که می توانیم به کمک آنها مسائل، چالش‌ها و فرصت‌های محیط را به روشنی ببینیم و بشناسیم. این سناریو( یا سناریوها)، تنها پیش‌بینی یک آینده خاص نیست، بلکه توصیف همه‌ احتمالات است. در واقع، تصویری از آینده‌ های ممکن و محتمل در عربستان پس از مرگ عبدالله است. سناریو ابزاری برای تحلیل سیاست‌ها و شناخت شرایط، تهدیدات، فرصت‌ها، نیاز‌ها، و ارزش‌های برتر آینده است. به سبب گوناگونی بازیگران و نیروهای سازنده‌ی آینده در عربستان و پیچیدگی و تعامل میان آنها، هرگز نمی‌توان آینده این کشور را به‌طور دقیق پیش‌بینی کرد. از این جهت انتخاب محتمل‌ترین تصویر آینده چندان درست نیست ؛ چرا که باید سناریو‌های مختلفی را برای برنامه‌ریزی به‌کار برد. با بهره‌برداری و به‌کارگیری این سناریو‌ها به‌خوبی می‌توان به استقبال آینده رفت.

پس از تکمیل سناریو ها باید بدانیم که کدام سناریو به آینده در حال ظهور نزدیک تر (یعنی محتمل تر) است و امکان تحقق بیشتری دارد. هنگامی که سناریوها تکمیل شدند و دلالت ها و نسبت آنها با مسائل و تصمیمات اساسی مشخص گردید، مناسب است که شاخص های راهنمایی از آن سناریو ها استخراج کنیم تا براساس آن ها بتوانیم روند تحولات جاری را زیر نظر بگیریم. اگر این شاخص ها با دقت تهیه شوند می توانیم دانش مناسب تری در زمینه فرصت های آینده در برابر رقیبان داشته باشیم. مهم ترین شاخص برای آینده پژوهان و کارشناسان روابط بین الملل ، وجود تعداد کثیری شاهزاده و مقامات دولتی و در نتیجه وجود تعداد زیادی مدعی سلطنت است و نتیجه آن رقابت آشکار و پنهان برای کسب قدرت و در نتیجه عدم پذیرش نتایج احتمالی قدرت یابی بعضی از طرفین درگیری است . در واقع چند مولفه مختلف از این سناریوها قابل اسنتتاج است : 1. تنازع شدید قدرت ، 2. خیزش و قیام عمومی یا بخش مهمی از جامعه ، 3. مدیریت انتقال قدرت به کمک مستشاران خارجی ؛ منافع به شدت درهم تنیده نیروهای خارجی با نیروهای داخلی .البته تنازع قدرت از همه بیشتر محتمل بوده و مورد تاکید آینده پژوهان و کارشناسان روابط بین الملل قرار دارد؛ اما نباید هیچ یک از آینده های محتمل را نادیده بگیریم.

شدت گیری نزاع قدرت

1. ایرنا به نقل از فعال سیاسی عربستانی که در شبکه اجتماعی’ توییتر’ خود را به نام’مجتهد’معرفی می کند،نوشت: جنگ قدرت میان اعضای خاندان حاکم درعربستان برای جانشینی پادشاه شدت یافته تا جایی که وزیر کشور و وزیر گارد ملی برای جلب حمایت آمریکایی ها پیوسته به واشنگتن می روند.

2. فواد ابراهیم معارض سرشناس عربستانی در گفت‌وگو با خبرنگار بین الملل خبرگزاری فارس درباره شرایط رژیم آل سعود در صورت مرگ پادشاه هم گفت: اگر پادشاه بمیرد مرحله دشواری برای خانواده سعودی آغاز می‌شود و بعد از وی رهبر کاریزماتیکی برای سعودی‌ها وجود ندارد و از سوی دیگر درگیری شدیدی بین جناح‌های حاکم روی می‌دهد، جناح سلمان و نایف از یک طرف و فرزندان ملک عبدالله از سوی دیگر به نزاع با یکدیگر وارد خواهند شد که این بحران بزرگی تبدیل می‌شود و اگر سلمان بن عبدالعزیز ولیعهد عربستان بخواهد به مقابله با فرزندان عبدالله بپردازد باید آنها را برکنار کند که این مسئله برخورد شدیدی ایجاد خواهد کرد که می‌تواند منتهی به درگیری میان نیروهای گارد ملی به ریاست متعب بن عبدالله فرزند ملک عبدالله و نیروهای وزارت دفاع و ارتش به ریاست فرزندان سلمان تبدیل شود؛ البته پادشاه برای مقابله با این برخورد احتمالی، فردی غیر از فرزندان سلمان را در سمت معاونت وزارت دفاع قرارداده است.

3. تسنیم به نقل از رسانه‌های معارض سعودی خبر داد: در حالی که گمانه‌زنی‌ها درباره تصمیم تعیین جانشین برای ولیعهد در عربستان شروع می‌شود، تحلیل‌گران تأکید می‌کنند که عربستان سعودی به‌سوی جنگ بین نوادگان نسل سوم ملک عبدالعزیز بنیان‌گذار عربستان سعودی بر سر تصاحب قدرت پیش می‌رود. «عدنان هاشم» تحلیل‌گر مسائل خلیج فارس با اعلام اینکه : اینکه عربستان سعودی به‌سوی مجموعه‌ای از بخشها و تقسیم بندی‌های جغرافیایی بین نوادگان آل‌سعود پیش برود، گفت : تعیین جانشین برای ولیعهد در تاریخ عربستان بی‌سابقه است . عربستان سعودی به‌سمت درگیری بین نسل دوم شاهزاده‌ها بر سر قدرت پیش می‌رود. خاندان حاکم در عربستان شاهد درگیری و جنگ نفوذ بین شاهزاده متعب‌بن عبدالله فرزند پادشاه این کشور با محمدبن نایف وزیر کشور عربستان است.

4. کارشناس سیاسی عربستانی به موج شایعات رسانه‌ای در خصوص مرگ پادشاه عربستانی اشاره کرد و گفت: از آغاز این موج رسانه‌ای تاکنون نزاع تلخی میان اعضای خاندان سلطنتی عربستان سعودی بر سر جانشینی وی آغاز شده است. به گزارش جهان ،”زید العیسی” کارشناس سیاسی عربستانی در گفت‌وگو با خبرنگار بین‌الملل فارس با بیان اینکه نزاع بر سر قدرت در میان خاندان سلطنتی عربستان سعودی همیشگی بوده است تصریح کرد: این گونه نزاع‌ها به ویژه بعد از مرگ پادشاهان عربستانی و طی سال‌های اخیر بعد از مرگ دو جانشین ملک عبدالله یعنی شاهزاده نایف و شاهزاده سلطان تشدید شده و اینک با قوت گرفتن شایعه مرگ پادشاه عربستانی وارد مرحله جدیدی شده است.

5. پایگاه سعودی وطنی در یک افشاگری دردسرساز فاش کرد که تعدادی از شاهزادگان عربستان سعودی پس از کشمکش‌های موجود در خاندان حاکم به خارج از این کشور رفته‌اند. همچنین بنا بر اطلاعات موجود سعود الفیصل، وزیر خارجه عربستان با فرزندان سلطان بن عبدالعزیز ائتلاف ایجاد کرده و فرزندان شاه کنونی نیز با گارد ملی عربستان سعودی ائتلاف کرده‌اند. به این ترتیب به نظر می‌رسد درگیری‌هایی که در خاندان حاکم وجود داشت، با مرگ عبدالله علنی شود و جنگ قدرت درگیرد. وفیق ابراهیم، کارشناس مسائل عربستان سعودی از بیروت با اشاره به اخبار منتشر شده درباره مرگ ملک عبدالله در گفت‌وگو با شبکه خبری العالم گفت: «درگیری‌ها در داخل خاندان آل‌سعود برای رسیدن به جانشینی وی آغاز می‌شود. این همان علتی است که منجر به کاهش شدید شاخص‌های بورس در بازار مبادلات عربستان شده است. درگیری‌های داخلی عربستان سعودی بین گروه‌های مختلف خاندان حاکم است که برخی از آنها از تروریسم حمایت می‌کنند و برخی به دنبال ایجاد ثبات در کشور هستند و گروهی نیز عناصر هواداران آمریکا را تشکیل می‌دهند.»

6. خبرگزاری رویترز در مقاله ای به مسئله جانشینی ملک عبدالله پادشاه عربستان و چالش های پیش رو در این کشور پرداخت. به نوشته این خبرگزاری ورای جلوس قابل پیش بینی سلمان بر تاج و تخت، سلسله آل‌سعود با چالشی بزرگتر بر سر جانشینی در سیستم حکومت موروثی خود مواجه است. پادشاهی عربستان در سال ۱۹۳۲ توسط عبدالعزیز آل سعود تاسیس شد، و او بعد از خود سیستمی را به جا گذاشت که در آن تاج و تخت از پسر بزرگتر پادشاه به پسر کوچکتر می‌رسد(از پادشاه زمانی که در سال ۱۹۵۳ درگذشت ۳۵ پسر باقی ماند). با توجه به این که نسل قدیمی پسران عبدالعزیز در حال مرگ و یا انتقال به پیری هستند، پادشاهی عربستان هیچ برنامه روشنی برای واگذاری قدرت به نسل “جدید” اعضای خانواده سلطنتی– یعنی نوه های عبدالعزیز که حداقل ۳۰ نفر از آنها می‌توانند در صف تصاحب تاج و تخت باشند- ندارد. مقرن جوانترین پسر بازمانده از عبدالعزیز است که هنوز هم به دنبال تصاحب تاج و تخت است (او چند خواهر و برادر مسن تر از خود داشت که درگذشته اند) . اگر مقرن پادشاه شود، او مجبور است از نسل سوم اعضای خانواده سلطنتی، ولیعهدی تعیین کند. مقرن در خانواده سلطنتی به اندازه کافی پشتیبانی قوی ندارد که یکی از پسران خود را به عنوان ولیعهد منصوب کند. یک نظریه این است که عبدالله، مقرن را به عنوان نفردوم منصوب کرده تا او مدیون به پسران عبدالله باشد، که وقتی تغییر نسل صورت بگیرد ، یکی از آنها می‌تواند پادشاه عربستان شود.

نتایج و پیامدهای تحولات آینده در عربستان

در جهان پر از تحول معاصر، مدیران و برنامه ریزان آگاه و آینده نگر، به جای انتظار برای استقبال از آینده در محیط کارشان و اتخاذ تصمیم در هنگام رویارویی با آینده، تفکر برنامه ریزی خود را با ماشین زمان به آینده منتقل کرده و با حضور در آینده ، مسیرهای حرکت را تابلوگذاری و سیاست های رسیدن به آن آینده مطلوب را ترسیم می کنند. در این رویکرد با نوشتن سناریو به فرضیات پنهانی که درباره موضوعات مختلف در ذهن داریم،پی می بریم و آنها را مجددا ارزیابی می کنیم. فرایند خلق سناریو ما را با تاثیر متقابل روندها بیشتر آشنا می کند و نشان می دهد که کدام عوامل می توانند بستر لازم برای تحقق یک سناریو را فراهم آورند. در اینجا فقط با توجه به یک سناریوی محتمل تر می توان به نتایج زیر دست یافت که باید مرد توجه همه برنامه ریزان و سیاست گذاران قرار گیرد:

1. تضعیف قدرت داخلی و خارجی عربستان که این بهترین فرصت برای کشورهای رقیب عربستان سعودی است.و البته خطرات و چالش های فراوانی را فراروی کشورهای اقماری سعودی ( مثل یمن ، کویت ، امارات و بحرین ) دارد.

2. سرگرم شدن سیاست مداران و مسوولان به اختلافات داخلی و بی توجهی به مسایل خاورمیانه ( بخصوص سوریه و عراق ) و در نتیجه کم شدن از قدرت تروریست های فعال در این کشورها

3.بالا رفتن قیمت نفت و جبران کمبود افت درآمدهای نفتی کشورهای صادر کننده

4. باز شدن فضای داخلی سیاسی برای معارضان شیعه و احتمال آزادی زندانیان و آزادی بیشتر فعالیت های سیاسی

5. مهاجرت و فرار سلفی های تندرو و وهابیون سنتی از عربستان به سمت عراق و سوریه و طولانی و فرسایشی کردن نزاع در این کشورها

6.به خطر افتادن منابع و پایگاه های آمریکایی در عربستان سعودی ؛ به همین جهت آمریکایی ها با تمام وجود تحولات داخلی عربستان را پیگیری می کنند و سعی در کنترل و مدیرت آن به نحو مطلوب را دارند.

7. بهره برداری اسرائیل غاصب از این فرصت برای پیش بردن برنامه های خود و فشار بیشتر بر فلسطینیان و کشورهای عربی ؛

8. کشیده شدن دامنه نزاع های خونین داخلی عراق و سوریه به عربستان و نا امن شدن مرزهای این کشور و تشدید فعالیت های تروریستی

9. نا امن شدن فضای داخلی عربستان سعود و تحت شعاع قرار گرفتن سفرهای حج و عمره و امکان تعطیلی آنها که باید بجد مورد توجه مسوولان زیارتی داخل کشور قرار گیرد.

10. مهم ترین مساله در این نگاه سناریویی به وضعیت آینده عربستان این است که دامنه اختلافات و تنازع ها و کشمکش ها گسترده شده و خاورمیانه همچنان در نا آرامی و تلاطم سیاسی به سر خواهد برد.