حل مشکل علویان و مبارزات تشیع اولین برنامه مامون پس از رسیدن به خلافت بود که امام رضا (ع) با تدبیری الهی بر سیاست های وی فائق آمده و این خلیف عباسی را شکست داد.«عمر مبارک امام رضا (ع) تقریباً پنجاه و پنج سال بوده است – یعنی از سال ۱۴۸ که سال شهادت امام صادق (ع) است تا سال ۲۰۳ – تمام زندگی این بزرگوار با همه‌ی این عظمت ها و عمق ها و ابعاد گوناگونی که می شود برای آن ذکر کرد و تصویر کرد، در همین مدّت عمر نسبتاً کوتاه انجام گرفته است.» آیت الله خامنه ای در دیدار فرماندهان با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در ۲۶ شهریور ۱۳۹۲

آغاز نیمه دوم قرن اول هجری مصادف بود با آمیخته شدن خلافت اسلامی با پیرایه‌های سلطنت و تبدیل امامت اسلامی به حکومت جابرانه‌ی پادشاهی؛ از این رو اهل بیت (ع) با «مبارزه حاد سیاسی» متناسب با اوضاع و شرائط و اقتضائات زمان، به مقابله با افرادی که قصد نابودی جریان امامت را داشتند، پرداختند.

اختناق حاکم در زمان شهادت امام موسی‌بن‌جعفر در قلمرو وسیع سلطنت عباسی به گونه ای بود که به گفته‌ی یکی از یاران علی‌بن‌موسی (ع): «از شمشیر هارون خون می‌چکید» و در این روزها بزرگترین هنر امام رضا(ع) حفظ درخت تشیع از گزند طوفان حوادث و جلوگیری از پراکندگی و دلسردی یاران پدر بود که با در پیش گرفتن شیوه‌ی تقیه‌آمیز جان خود را به عنوان محور و روح جمعیت شیعیان حفظ و در آن دوران مبارزات درازمدت و عمیق امامت را که در همه اعصار بعد از عاشورا استمرار داشته ادامه داد.

مطالب بالا نکاتی است که رهبر معظم انقلاب به مناسبت های مختلف در مورد امام رضا(ع) بیان کرده و با نگاهی عمیق و دقیق به بررسی و تحلیل زندگانی ائمه معصوم پرداخته و روند فعالیت آنان را تشریح کردند.

آیت الله خامنه ای در پیام خود به کنگره‌ی علمی بین‌المللی امام علی‌بن‌موسی‌الرضا علیه‌السّلام در تاریخ ۱۸ مرداد ۱۳۶۳ تحلیلی عمیق از وضعیت سیاسی اجتماعی زمان امام رضا ارائه می دهند. ایشان در این پیام می فرمایند:« هنگامی که مأمون در سال صدونودوهشت از جنگ قدرت با امین فراغت یافت و خلافت بی‌منازع را به چنگ آورد، یکی از اولین تدابیر او حل مشکل علویان و مبارزات تشیع بود.»

بنابر تحلیل ایشان مأمون که تجربه همه‌ی خلفای سلف خود را پیش چشم داشته و شاهد بی نتیجه بودن تمام تلاش های سطوت و حشمت هارونی برای توقف شورشها و مبارزات سیاسی، نظامی، تبلیغاتی و فکری شیعیان بود، علیرغم نداشتن اقتدار پدر و پیشینیان خود و جنگ داخلی میان بنی‌عباس و در معرض تهدید دیدن پایه های حکومت خود، نهضت علویان را مشکل جدی دیده و به برنامه ریزی و اقدام برای مبارزه با آن پرداخت.

رهبر معظم انقلاب ضمن اشاره به هوش سرشار و تدبیر قوی و فهم و درایت بی سابقه مامون و تحلیل نگاه واقع بینانه و اقدامات این خلیفه عباسی در ارزیابی و مقابله با شیعیان؛ به بیان راهکارهای وی مبنی بر دعوت امام هشتم از مدینه به خراسان و پیشنهاد الزامی ولی عهدی به آن حضرت برای جلوگیری از برافراشته شدن پرچم علویان می پردازند.

ایشان اذعان می کنند که در صورت تحقق برنامه ریزی های انجام شده، هدفی که هیچ یک از خلفای عباسی و اموی از سال چهارم هجری توان به نتیجه رساندن آن را نداشتند به ثمر می رسید و آن چیزی نبود جز ریشه کن کردن درخت تشیع و نابود کردن جریان معارض با سردمداران خلافتهای طاغوتی که امام رضا (ع) با تدبیری الهی بر سیاست های مأمون فائق آمده و وی را شکست داد.

اهداف ششگانه مأمون از دعوت امام رضا (ع) به خراسان؛

رهبر معظم انقلاب در تحلیل سیستم مبارزاتی امام هشتم با خلیفه عباسی، علل دعوت امام رضا به خراسان توسط مامون را به شش بخش تقسیم می کنند که مهمترین و اولین آن تبدیل صحنه‌ی مبارزات حاد انقلابی شیعیان به عرصه‌ی فعالیت سیاسی آرام و بی‌خطر بود.

«همان‌طور که گفتم شیعیان در پوشش تقیه، مبارزاتی خستگی‌ناپذیر و تمام نشدنی داشتند،این مبارزات که با دو ویژگی همراه بود، تأثیر توصیف‌ناپذیری در برهم زدن بساط خلافت داشت، آن دو ویژگی، یکی مظلومیت بود و دیگری قداست و همان مظلومیت و قداست بود که با پشتوانه تفکر شیعی، این‌جا و آن‌جا در همه‌ی دوران‌ها قیام‌های مسلحانه و حرکات شورشگرانه را برضد دستگاههای خلافت سازماندهی می‌کرد.»

با ورود امام به عرصه سیاست این دو ویژگی مؤثر و نافذ از گروه علویان گرفته می شد زیرا جمعی بودند که رهبرشان فرد ممتاز دستگاه خلافت و ولیعهد پادشاه مطلق العنان وقت و متصرف در امور کشور است نه مظلوم است و نه آنچنان مقدس.

دوم: تخطئه مدعای تشیع مبنی بر غاصبانه بودن خلافت‌های اموی و عباسی و مشروعیت دادن به این خلافت‌ها بود.

سوم: تحت کنترل دستگاه های خود درآوردن امام -به عنوان کانون معارضه و مبارزه- و همه سران و گردن‌کشان و سلحشوران علوی.

چهارم: زدودن رنگ مردمی بودن امام و فاصله انداختن میان ایشان و عواطف و محبت های مردمی با محاصره علی بن موسی الرضا(ع) توسط ماموران حکومت.

پنجم: کسب وجهه و حیثیتی معنوی برای خود با انتخاب امام به ولی عهدی و کم کردن آبروی دین داران با نزدیک شدن به دنیا طلبان.

ششم: تبدیل کردن امام به توجیه‌گر دستگاه خلافت.

تدابیر ششگانه امام در مواجهه با سیاست های مامون؛

در مقابل سیاست های مامون، امام رضا (ع) سیاست ها و تدابیری را اتخاذ می کنند؛ که اولین آن پرکردن فضای مدینه از کراهت و نارضایتی سفر به خراسان توسط امام رضا و آگاه کردن مردم از بدبینی خود به مامون و نیت وی

دوم: استنکاف از پذیرش ولایت عهدی که تازمانی که توسط مامون تهدید به مرگ نشدند آن را نپذیرفتند که این امر توسط اطرافیان مامون به گوش همگان رسید

سوم: پذیرش ولایت عهدی به شرط عدم دخالت در هیچ‌یک از شئون حکومت که مورد قبول مامون قرار گرفت اما هیمن امر نقشه مامون را نقش بر آب کرد.

چهارم: برملا کردن داعیه‌ی امامت شیعی در سطح عظیم اسلام و دریدن پرده غلیظ تقیه و رساندن پیام تشیع به گوش همه مسلمان‌ها با قبول ولایت عهدی که بهره‌برداری اصلی امام از این ماجرا است.

با این کار«تریبون عظیم خلافت در اختیار امام قرار گرفت و امام در آن سخنانی را که در طول یکصد و پنجاه سال جز در خفا و با تقیه و به خصیصین و یاران نزدیک گفته نشده بود به صدای بلند فریاد کرد و با استفاده از امکانات معمولی آن زمان که جز در اختیار خلفا و نزدیکان درجه یک آن‌ها قرار نمی‌گرفت آن را به گوش همه رساند.»

پنجم: استفاده امام از فرصت های مختلف برای ارتباط با مردم.

«امام در همان مسیر تعیین شده، از هر فرصتی برای ایجاد رابطه‌ی جدیدی میان خود و مردم استفاده کرد. در اهواز آیات امامت را نشان داد، در بصره خود را در معرض محبت دل‌هائی که با او نامهربان بودند قرار داد، در نیشابور حدیث سلسلهالذهب را برای همیشه به یادگار گذاشت و علاوه بر آن نشانه‌های معجزه‌آسای دیگری نیز آشکار ساخت در مرو که سر منزل اصلی و اقامت‌گاه خلافت بود هم هرگاه فرصتی دست داد حصارهای دستگاه حکومت را برای حضور در انبوه جمعیت مردم شکافت.»

ششم: دل گرمی سرجنبانان تشیع از وضع جدید امام و مورد احترام و تجلیل کارگزاران حکومت قرار گرفتن شورش‌گرانی که بیشترین دوران‌های عمر خود را در کوه‌های صعب‌العبور و آبادی‌های دوردست و با سختی و دشواری می‌گذراندند با حمایت امام علی‌ بن‌ موسی ‌الرضا (ع).

تأثیری که امام رضا(ع) در مدت امامت خود در واقعیّت دنیای اسلام گذاشت و به گسترش و عمقی که به معنای حقیقیِ اسلام و پیوستن به اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) و آشنا شدن با مکتب این بزرگواران انجامید، یک داستان عجیبی است، یک دریای عمیقی است.

با حرکت عظیم انجام شده در دوران امامت علیّ‌بن‌موسی‌الرّضا (سلام‌الله‌علیه) محبّت اهل بیت همه‌گیر شده است؛ حضور آنها و وجود آنها در جامعه‌ی اسلامی به اعماق دلهای مردم نفوذ پیدا کرده است. اینکه شما می‌بینید امامزاده‌های بزرگوار بلند شدند، راه افتادند، آمدند اینجا، غیر از جنبه‌ی عزا و غمناک قضیّه که شهادت اینها در بین راه است، یک جنبه‌ی مثبت و پرمعنا دارد؛ معنای این، درخواست مردم، تقاضای مردم، زمینه‌ی پذیرش و قبول مردم نسبت به اهل‌بیت است. میدانید وقتی میگوییم «اهل‌بیت»، یعنی این مکتب، این معنا و لبّی که اهل‌بیت از اسلام معرّفی میکردند؛ یعنی یک کار عمیقاً فرهنگی و معنوی و یک کار بزرگ اعتقادی واین حرکت امام رضا (ع) است.

به گفته رهبر معظم انقلاب تمام مراحل زندگی امام رضا (ع) قضاء، اراده و تدبیر الهی است- که پاره‌ی تن پیغمبر در این نقطه‌ی دوردست از مدینه مدفون بشود که خود این یک تدبیر الهی است، یک مهندسی الهی است – تا به وسیله‌ی دشمنان اهل‌بیت انجام بگیرد. (آیت الله خامنه ای در دیدار فرماندهان با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در ۲۶ شهریور ۱۳۹۲)