شهید سید مجتبی نواب ‌صفوی شخصیت تأثیرگذاری در جریان‌های اسلامی معاصر بوده است. به طور خاص، شهید نواب در منظر مقام معظم رهبری، کسی بود که اولین بار‌ دغدغه‌ی اسلام سیاسی را در ایشان ایجاد کرد. معظم‌له در توصیف شهید نواب، از این نیز فراتر رفته و ایشان را پیش‌آهنگ جهاد و شهادت در روزگار معاصر می‌دانند.

1. آرمان‌ها همواره به عنوان افق راه یک ملت حائز اهمیت‌اند. حیات ملت‌ها در گرو آرمان‌ها و افق‌های دینی و فرهنگی آن‌هاست. با این وجود، شرایط مختلفی آرمان‌ها را کم‌رنگ می‌کنند. کم‌رنگ شدن آرمان‌ها، فراموش شدن آن‌ها و در ادامه نابودی‌شان را رقم می‌زند. این نابودی نیز منجر به زوال ملت خواهد شد. بنابراین یک ملت نیازمند آن است که همیشه آرمان‌هایش را مرور و بازخوانی کند. اما همه کس تواناییِ علم کردنِ آرمان‌ها را ندارد. از طرف دیگر، افراد مختلفِ جامعه نیز بسته به نیاز­های جامعه، کارکردهای گوناگونی دارند که برای قوام حیات اجتماعی باید به آن‌ها بپردازند.

به بیان دیگر، بازخوانی آرمان‌ها کار هر کسی نیست. این مهم عموماً توسط بخش خاصی از نیروهای اجتماعی ایجاد می‌شود. آن‌ها نیروهای «آرمان‌خواه» هستند که با تأکید بر آرمان‌ها، صرفاً در این بُعد متوقف نمی‌مانند. این نیروهای اجتماعی با ارائه‌ی برنامه‌ها، کنش‌ها و اقدامات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، سعی در ایجاد بیداری اجتماعی دارند. سید مجتبی نواب‌ صفوی و جریان تحت مدیریت وی (فداییان اسلام) به مثابه‌ی یکی از جریان‌های آرمان‌خواهِ دوران معاصر ما شناخته شده است. تأثیرگذاری ایشان در بخشی از تحولات فرهنگی و سیاسی ایران دهه‌ی 1320 و 1330 حائز اهمیت است.

2) فداییان اسلام یک گرایش مذهبیِ انقلابی به شمار می‌رود که طی سال‌های 1324 تا 1334، با فعالیت‌های سیاسی جدی، تأثیر عمیقی در صحنه‌ی سیاسی و مذهبی ایران بر جای گذاشت. هدف این جریان، ایجاد حکومت اسلامی و اجرای قوانین اسلامی بود. این جریان را سید مجتبی نواب صفوی، فرزند سید جواد میرلوحی، رهبری می‌کرد.

نواب متولد 1303، پس از تحصیل در دبیرستان آلمانی‌ها، برای کار به آبادان رفت و در شرکت نفت به سوهان‌کاری مشغول شد. در آنجا پس از برپایی یک شورش کوچک علیه کارفرمای انگلیسی، آبادان را ترک کرد و راهی نجف شد. وی مدت سه سال و نیم در آنجا هم درس می‌خواند و هم مشغول کار شده بود. سرانجام اخبار گسترش آثار ضدمذهبی احمد کسروی، نواب را برای مقابله با او راهی ایران کرد. پس از بحث و مناظره‌های طولانی با کسروی، تنها راه پیش روی نواب، حذف کسروی بود که در جهت آن اقدام کرد. پس از این رخداد بود که نخستین اطلاعیه‌ی فداییان اسلام منتشر شد.[1]

آنان همسو با آیت‌الله کاشانی، در راستای اهداف و نیات جبهه‌ی ملی، اقداماتی انجام دادند.[2] نواب در میان اقشار مختلف، خاصه طلاب جوان، تأثیرگذار بود و توانست از این قشر جذب نیرو و یارگیری کند.[3] اهداف وی صرفاً معطوف به امور داخلی ایران بود. نواب درصدد تحقق تعالیم اسلام در جهان اسلام نیز بود.

عملکرد شهید سید مجتبی نواب‌ صفوی مورد توجه رهبر معظم انقلاب از همان دوره‌ی نوجوانی ایشان بوده است؛ تا جایی که به کرّات ایشان به این تأثیر اشاره کرده‌اند. این تأثیر هم در بُعد عملی و هم نظری بوده است. مهم‌ترین تأثیر نواب بر ایشان و اساساً جریان انقلاب اسلامی، ایجاد دغدغه‌ی حکومت اسلامی و اندیشه‌ی اتحاد جهان اسلام نزد نیروهای اجتماعی اسلامی است.

2. فداییان اسلام اگرچه در تحولات سیاسی و فرهنگیِ اتحاد جهان اسلام علیه سلطه‌ی استکبار، مبارزه با انحرافات دینی و فرهنگی و جریان ملی شدن صنعت نفت، تأثیرگذار بود، اما در ادامه با بازداشت، زندانی و اعدام شدنِ اعضای این جنبش توسط رژیم پهلوی، به محاق رفت. تبلیغات فراوانی که در ادامه علیه این جنبش صورت گرفت، مانع از الگوگیری از این جریان توسط نیروهای اجتماعی به صورت علنی در آن دوره می‌شد.[4]

3. تأثیرگذاریِ جنبش‌های اجتماعی اما محدود به زمانه‌ی عملکرد آن جنبش نیست. گاهی ممکن است سال‌ها پس از نابودی یک جنبش، نیروهای اجتماعی از آموزه‌های آن‌ها وام گرفته و در راستای همان اهدافی که مور نظر ایشان بوده عمل کنند. به طور خاص، عملکرد شهید سید مجتبی نواب‌ صفوی مورد توجه رهبر معظم انقلاب از همان دوره‌ی نوجوانی ایشان بوده است؛ تا جایی که به کرّات ایشان به این تأثیر اشاره کرده‌اند.[5] این تأثیر هم در بُعد عملی و هم نظری بوده است. مهم­ترین تأثیر نواب بر ایشان و اساساً جریان انقلاب اسلامی، ایجاد دغدغه‌ی حکومت اسلامی و اندیشه‌ی اتحاد جهان اسلام نزد نیروهای اجتماعی اسلامی است. در زمینه‌ی عملی نیز اقدام انقلابی در راستای اهداف اسلامی در عرصه‌‌های مختلف سیاسی و فرهنگی مورد توجه است.

4. بی‌شک ریشه‌ی این جریان‌های فکری و عملی به دیگر نیروهای اسلامی داخلی و خارجی نیز می‌رسد. اما به تصریح معظم‌له، اولین آتش را مرحوم نواب در دلشان ایجاد کرد.[6] این تأثیر صرفاً در همین نقطه‌ی شروع باقی نماند. آرمان‌گرایی مقام معظم رهبری و تأکید ایشان بر اتحاد فرق و جوامع مختلف اسلامی نیز ریشه‌ در دغدغه‌های شهید نواب صفوی دارد. در واقع هر دو از مشرب اتحاد اسلامی حسن البنا و سید قطب متأثر بوده‌اند.

البته در این مجال، به تفاوت‌های این رویکردها نظر نداریم. تشکیل حکومت اسلامی از مهم‌ترین دغدغه­‌های نواب بود.[7] وی در خرداد 1332، در سفر به مشهد، با سخنرانی در چندین مدرسه‌ی ‌(حوزه‌ی) علمیه، بخشی از آرمان‌های خود را در این شهر نیز منتشر کرد. مقام معظم رهبری اشاره دارد که برای اولین بار سخن تشکیل حکومت اسلامی و ابراز مخالفت با سران رژیم پهلوی را در سخنرانی‌های نواب در مشهد شنیده است و همین سخنرانی‌ها و دیگر اقدامات نواب، توجه ایشان را به مسائل سیاسی جلب کرد.[8]

5. همان‌طور که بیان شد، رویکرد عملی، چاشنیِ جریان فداییان اسلام و شهید نواب ‌صفوی در تحقق آرمان‌های اسلامی ایشان بود. به طور خاص، در جریان ملی شدن صنعت نفت، اعدام انقلابی رزم‌آرا و برخی اقدامات دیگر، زمینه‌ی ملی شدن صنعت نفت را ایجاد کردند.[9] در واقع ارعابی که فداییان اسلام ایجاد کردند باعث شد قدرت به دکتر مصدق منتقل شود.[10] با این وجود، تفاوت دغدغه‌های فداییان اسلام و دکتر مصدق، در ادامه بین آن‌ها تبدیل به شکاف و جدایی شد. نواب صفوی و دوستانش در پی حکومت اسلامی بودند، اما مصدق نگرانیِ دیگری داشت.

6. شخصیت فراملی نواب صفوی و عملکرد منطقه‌ای ایشان نیز از نکات برجسته‌ی جنبش اوست که مورد توجه مقام معظم رهبری بوده است. ارتباط عمیق نواب با اخوان‌المسلمین و سفر او به مصر در جهت تحکیم و قوام‌بخشی به این ارتباط، بسیار حائز اهمیت است. با توجه به مطالب فوق، اگرچه جریان فداییان اسلام توسط رژیم پهلوی سرکوب شد، اما شهید سید مجتبی نواب ‌صفوی شخصیت تأثیرگذاری در جریان‌های اسلامی معاصر بوده است. به طور خاص، شهید نواب در منظر مقام معظم رهبری، کسی بود که اولین بار‌ دغدغه‌ی اسلام سیاسی را در ایشان ایجاد کرد. معظم‌له در توصیف شهید نواب از این نیز فراتر رفته و ایشان را پیش‌آهنگ جهاد و شهادت در روزگار معاصر می‌دانند.[11]

پی‌نوشت‌ها:

[1] جعفریان، رسول (1386)، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی-سیاسی ایران، قم: انتشارات مورخ، ص 183 تا 185.

[2] آبراهامیان، یرواند (1386)، ایران بین دو انقلاب، تهران: نشر مرکز، ص 232.

[3] فراتی، عبدالوهاب (1389)، روحانیت و تجدد، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ص 113.

[4]: Khamenei.irگفت‌وگو با آیت‌الله خامنه‌ای درباره‌ی شخصیت شهید نواب صفوی، 22 دی 1366.

[5] بهبودی، هدایت‌­الله (1391)، شرح اسم: زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و پژوهش­های سیاسی، ص 58.

[6] بهبودی (1391)، ص 58.

[7] خسروشاهی، هادی (1379)، فداییان اسلام: تاریخ، عملکرد، اندیشه، تهران: مؤسسه‌ی اطلاعات، ص174.

[8] صدر مازندرانی، حسن (1389)، حکایت‌نامه‌ی سلاله‌ی زهرا (علیها السلام): زندگی‌نامه‌ی مقام معظم رهبری، قم: انتشارات مشهور، ص 21.

[9] جعفریان (1386)، ص 192 و 193.

[10]Khamenei.ir: گفت‌وگو با آیت‌الله خامنه‌ای درباره‌ی شخصیت شهید نواب صفوی، 22 دی 1366.

[11] همان‌جا.

*محمود ذکاوت/برهان/۱۳۹۲/۱۰/۲۴ .