طبق آيه «…تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ» آيا مي توان تمام علوم را در قرآن يافت؟

در اين مورد سه ديدگاه عمده مطرح است:
1. ديدگاه حداكثري: طبق اين ديدگاه تمام علوم در قرآن وجود دارد. اين گروه به چند آيه استناد مي كنند؛ از جمله آيه 89 سوره نحل «وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ» اين كتاب را كه روشنگر هر چيزى است بر تو نازل كرديم و آيه 59 سوره انعام «…َ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاَّ في‏ كِتابٍ مُبينٍ»؛ هيچ تر و خشكى نيست مگر اينكه در كتابى روشن ثبت‏ است. در اين صورت همه مي توانند متناسب با رشته تخصصي خود، حتي دانش هاي مختلف فيزيك و شيمي و زيست شناسي را از قرآن استخراج كنند. مفسراني كه به تفسير علمي از قرآن روي مي آورند معمولا اين عقيده را دارند. ابو حامد غزالي در كتاب «جواهر القرآن» براي اولين بار اين انديشه را مطرح كرد كه تمامي علوم در قرآن وجود دارد. ملا محسن فيض كاشاني در تفسير صافي نيز تا حدودي اين ديدگاه را مي پذيرد. در عصر جديد هم با پيشرفت علوم اين ديدگاه تقويت شد و كساني مثل طنطاوي جوهري در كتاب «الجواهر في تفسير القرآن» سعي كرد تا بسياري از علوم را به قرآن نسبت دهد.
اما ظاهر اين آيات قابل استناد نيست؛ چرا كه:
اولا. ظاهر اين آيات بر خلاف بداهت است چون بسيارى از فرمول‏هاى شيمى و فيزيك در قرآن كريم نيست. علاوه بر اينكه عقل انسان نيز حكم مي كند كه كتابي كه براي هدايت بشر آمده است لازم نيست تمام علوم تجربي را در خود داشته باشد.
ثانيا. ظاهر اين آيات مورد انكار صريح برخى از مفسران قرار گرفته است و گفته ‏اند كه منظور وجود چيزهايى است كه در مورد هدايت انسان لازم است و اينها در قرآن وجود دارد. يعني منظور آيه از همه چيز، تمام امور مربوط به هدايت بشر است.
ثالثا. لفظ «كتاب» در آيه 89 سوره نحل ممكن است به چند معنا باشد: «قرآن كريم، لوح محفوظ، اجل، علم خدا، امام مبين».  پس نمى‏ توان گفت كه حتما مراد قرآن است و همه چيز در آن است.
رابعا. آياتى از قرآن كه اشاراتى به علوم طبيعى دارد هدف آنها كشف فرمولهاى هندسه و شيمى و … نيست بلكه اين اشارات را بطور استطرادى و حاشيه‏ اى مطرح كرده است. يعنى صرفا ذكر مثال (البته حق و واقعى) است و هدف آن آموزش علوم نيست.
2. ديدگاه حداقلي: اين گروه معتقدند قرآن فقط كتاب هدايت است و براي بيان مسائل علوم تجربي نيامده است. طبرسي در «مجمع البيان» و زمخشري در «كشاف» متمايل به اين ديدگاه هستند و مي نويسند: «منظور از بيان همه چيز در قرآن، مسائل مربوط به هدايت و دين است.» درست است كه قرآن به منظور بيان مسائل علوم نيامده اما مي توان در آياتي از قرآن موضوعات نجوم و زمين شناسي و برخي موضوعات ديگر را يافت.
3. ديدگاه اعتدالي: يعنى از طرفى همه علوم بشرى در ظواهر قرآن وجود ندارد و هدف اصلى قرآن نيز هدايت‏گرى بشر به سوى خداست. و از طرفى ديگر قرآن كريم دعوت به تفكر و علم مى‏ كند و برخى از مثال‏ها و مطالب علمى صحيح و حق را بيان مى‏ كند كه بيانگر اعجاز علمى قرآن است. در واقع آيات مربوط به جهان و كيهان در هيچ زمينه، هيچ‏گاه به بحث‏هاى تفصيلى، در مورد موجودات نپرداخته است؛ بلكه به همان اندازه‏ هائى كه هدف قرآن در هدايت مردم تأمين مى‏ شده، بسنده كرده است‏. علامه طباطبايي، شهيد مطهري، آيه الله مكارم شيرازي، آيه الله مصباح و اكثر دانشمندان و قرآن پژوهان متمايل به اين ديدگاه هستند.[1] بنا بر آنچه بيان كرديم به اين نتيجه مى‏رسيم كه ظاهر آيات قرآن، بر تمام علوم بشرى (با تمام فرمول‏ها و جزئيات آن) دلالت ندارد. اما در برخي موارد قرآن براي نيل به هدف خود كه هدايت بشر است اشاراتي به علوم تجربي داشته است كه نمي توان آنها را ناديده گرفت و نيز نمي توان با استناد به آنها جزئيات علوم را استخراج نمود. بنابراين تمامي علوم در قرآن وجود ندارد، اما در قرآن اشاراتي به برخي مسائل علوم تجربي شده است.
پي نوشت:
1. رضايي اصفهاني، محمد علي، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، انتشارات كتاب مبين، ص 35-39