1ـ این روایات، صادقند و مشابه های متعدّدی هم دارند.
2ـ تناسب جایی معنی دارد که دو شیء مطرح باشد. لذا در بحث عذاب، تناسب معنی ندارد. چون عذاب آخرت، خود همان گناه است نه چیزی غیر از گناه. در دنیا، وقتی کسی جرمی مرتکب می شود، برای او مجازاتی تعیین می کنند. در اینجا، مجازات یک چیز است و جرم، چیز دیگری است؛ لذا باید بین آن دو تناسبی باشد. امّا در آخرت، مجازاتی در کار نیست، بلکه خود همان عقیده و اخلاق و عمل، عذاب است؛ یعنی عذاب اخروی، چیزی جز ملکوت خود اعتقادات و اخلاقیّات و اعمال نیست. حقیقت و ملکوت غیبت، مردارخواری است. حقیقت و باطن حسد، آتش است.
پس آنهایی که در باب عذابهای اخروی از تناسب سخن می گویند یعنی در واقع درک درستی از عذابهای اخروی ندارند و در این باب دچار پندارهای عوامانه اند.
عذاب اخروی، مجازات گناه نیست. حتّی بین این دو، رابطه ی علّی و معلولی هم نیست؛ بلکه رابطه ی این دو، عینیّت است؛ یعنی اصلاً دو گانگی ندارند؛ بلکه عذاب اخروی دقیقاً خود همان گناه است؛ لکن خود ملکوتی آن است. ما در دنیا، با همین اعتقادات و اخلاقیّات و اعمال، بدن برزخی و اخروی خودمان و روح خودمان را می سازیم؛ و با همان چیزی که خود ساخته ایم نیز زندگی خواهیم کرد. لذا اگر کسی بدن برزخی یا اخروی خود را از آتش شهوت یا آتش حسد یا آتش کینه یا از ظلمت جهل و از امثال اینها ساخته، در برزخ و آخرت نیز آتشین و ظلمانی خواهد بود.
تازه آنچه در آن روایات آمده، تمثّلات سطح پایین است که رسول الله(ص) در حدّ فهم عوام فرموده اند. حقیقت مطلب از آن هم وحشتناکتر است.