پرسشگرگرامی؛ احساسات و عواطف و رقت قلب در همه افراد یکسان نیست و عوامل زیادی در شدت و ضعف آن دخالت دارد . عوامل زیادی مانند نوع اب و هوا و غذا و شرایط جسمی و نیز شرایط محیطی و خانوادگی و نوع تربیت و روحیات والدین و اعضای خانواده در شدت و ضعف احساسات نقش دارند . حقیقت انسان قلب او است و قلب, یعنی مرکز تبدل و تحول و انقلاب و دگرگونی. هیچ گاه انسان از تحول و تبدل خالی نیست. هر حالتی قابل تبدل است و انسان می تواند با همت و تلاش خود را به هر صورتی که اراده کند تغییر دهد.
گریه ای که شما از محبین اهل بیت ع می بینید گریه عشق و دوست داشتن است. تا انسان اهل محبت نباشد اشکش جاری نمی شود. این کسانی که اینطور در مجالس گریه می کنند، به راحتی به این حالت دست نیافته اند. از کودکی در مجالس امام حسین و اهل بیت شرکت کرده اند و شیری که مخلوط با اشک بوده است در مجالس امام حسین ع نوشیده اند و در طول زمان قلب خود را با ایشان پیوند زده و در معرفت و محبت ایشان کوشیده و انس گرفته اند که اکنون می توانند به این درجه از محبت برسند که برای ایشان به راحتی و اشتیاق فراوان گریه کنند. ای کار آموختنی است و راهکارش شرکت مرتب در مجالس انس با اهل بیت و ترک گناه است.
عامل مهمی که از نظر روایات در خشک بودن چشم و گریه نکردن نقش مهمی دارد و مانع اصلی اشک ریزی در مصیبت و محبت اهل بیت ع است، گناه و معصیت است که موجب قساوت قلب و خشکیدن اشک می شود .
نقطه مقابل قساوت قلب شرح صدر است و هر کدام از شرح صدر و تنگی و قساوت قلب عواملی دارد، مهمترین عوامل قساوت قلب گناه و غذای حرام و همچنین جهل ، لجاجت، جدال، مراوده، هم نشینی با بدان و فاجران و مجرمان، دنیا پرستی و هوا پرستی و پر سخنی است. در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: «خداوند متعال به حضرت موسی (ع) وحی فرستاد که ای موسی! از فزونی اموال خوشحال مباش و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن، چون فزونی مال غالبا موجب فراموش کردن گناهان است و ترک یاد من قلب را سخت می گرداند». (تفسیر نمونه ج 19، ص 428) .
در حدیث دیگری از زبان حضرت عیسی مسیح(ع) می خوانیم «لا تکثروا الکلام بغیر ذکر الله فتقسو قلوبکم ، فان القلب القاسی بعید من الله ؛ بدون ذکر خداوند زیاد سخن نگویید که موجب قساوت و سختی قلب است». (تفسیر نمونه، ج 23، ص 342)
اشک چشم هدف نیست؛ علامت ونشانه است! گریه نشانه محبت است ، ویا در دعا، نشانه برقرار شدن ارتباط ویا لذت بردن از عبادت است! کسی به مادر نمی گوید ازغم فرزندت گریه کن، یا در دلتنگی به عزیزت ، اشک بریز، سوز وگداز محب ، تحمیلی نیست ،گریه تحمیلی خسته کننده است ، اما گریه از روی محبت وعشق ولذت، نشاط آور،حرکت بخش، وسازنده است وچون گریه تحمیلی شد واز روی محبت ویا معرفت نبود سراز انکار در می آورد ، درمورد عبادت ودعا ویا در مصائب امام حسین علیه السلام نیز همین طور است اگر معرفت آمد محبت واشک وگریه وتوسل و…. می آید ، به شما توصیه می کنیم که گریه را برخود تحمیل نکنید ، این حالت درشما بایستی علت یابی شود وممکن است معلول عواملی باشد.
دوست عزیز؛ ترغیب به عزاداری و گریه بر امام حسین(ع)، هرگز به جهت مطلوبیت ذاتی گریه و عزاداری نیست بلکه فلسفه و اهداف مهم تری را تعقیب می کند.
از مهمترین اهداف تشویق به عزاداری، ایجاد پیوند عمیق عاطفی میان مردم با الگوهای راستین است تا در پرتو آن، مردم در مقام عمل، امام را الگوی خود قرار دهند و هرچه بیشتر با امام سنخیت پیدا کنند که این امر جز در پرتو پالایش و تصفیه روح و عمل صالح حاصل نمی شود.
ترغیب به عزاداری و اشک بر امام حسین(ع)، ترغیب به هم سنخ شدن و الگو گرفتن و پیروی عملی از امام حسین(ع) است. انسان بر فقدان کسی می گرید و به سوگ کسی می نشیند که محبوب و مورد علاقه اوست. امر به عزاداری بر امام حسین(ع) ایجاد علاقه و رابطه با مکتب امام حسین(ع) است و به همین جهت هرگز به معنای تشویق به دست کشیدن از عمل و اکتفا کردن و چشم دوختن به ثواب گریه بر اولیای الهی نیست.
از دیگر اهداف و فلسفه عزاداری، زنده نگه داشتن مکتب امام حسین(ع) است. مکتبی که مکتب ظلم ستیزی، رها شدن از روزمرگی، مقدم داشتن رضای الهی بر خواسته های نفسانی و احیای اسلام راستین محمدی از کج روی ها و بی راهه های نادرست است. مراسم عزاداری، نهضت حسینی و اهداف آن را در طول تاریخ زنده نگه داشته است. به همین جهت عزاداری ما کمک به احیای این نهضت است و به هر اندازه که در آن سهیم باشیم مأجوریم. اما بدیهی است که نحوه عزاداری افراد، از جهت میزان احیای
این نهضت و ایجاد رابطه روحی و معنوی با مکتب حسینی متفاوت است و به میزان همین تفاوت درجات نزدیکی با مکتب حسینی، برای ما ارزشمند و مفید خواهد بود.
*بعضی از گناهانی که موجب قساوت قلب می شود :
1- لقمه حرام : غذائی که انسان می‎خورد به منزلة بذری است که در زمین ریخته می‎شود و اگر حلال و پاکیزه باشد اثرش در قلب که به منزلة سلطان بدن است ظاهر خواهد شد و قلبی مملو از صفا خواهد داشت و از اعضاء و جوارحش جز خیر و نیکی تراوش نخواهد کرد، لکن اگر آن خوراک پلید و حرام باشد قلب را کدر و تیره خواهد نمود.مثلا :خوردن غذایی که مربوط به کسی است واو واقعا وبا رضایت قلبی تعارف می کند ، اشکالی ندارد ولی مهم این است که : این رضایت قلبی را چگونه احراز می کنید ؟
خود انسان ، می تواند حساب کند که این بنده خدا که معمولا با این غذا سیر نمی شد، حالا من از غذای او بخورم ! اگرواقعا هم تعارف بکند آیا آنقدر تمکن دارد که اگر سیر نشد غذای دیگری برای خودش تامین کند ؟ خلاصه اینکه بهتر است که تا می توانید از غذایی که احتمال می دهید چشم دیگری به آن است ؛ مصرف نکنید ، حتی اگر غذا هم مال خودتان بود ولی احساس کردید که کسی دیگر هم به این غذا مایل است ! خوب است که به او نیز بخورانید!
2- دوستی شهوات: کسی که دلش با دوستی شهوات دنیایی باشد قلب او از یاد خدا محجوب می گردد. (میزان الحکمة، ح16985 )
3- کثرت کلام و زیاد سخن گفتن به غیر ذکر خدا قساوت قلب می آورد.
4- آرزوهای بلند دنیایی: خداوند به حضرت موسی فرمود:ای موسی! آرزویت را در دنیا دراز مکن که قلبت سخت وانعطاف ناپذیر می شود. (میزان الحکمة، ح17000 )
5- رفت و آمد با دوستانی که اهل بی بند و باری و حرام باشند.
6- پیامبر فرمود: چهار چیز قلب را می میراند: 1- گناه بر روی گناه افزودن 2- هم سخن شدن زیاد با زنان 3- بگو مگو کردن با احمق – تو می گویی و او می گوید و هرگز به راه نمی آید – 4- همنشینی با مردگان. عرض شد یا رسول الله منظور از مردگان چیست؟ فرمود: هر توانگر خوش گذران. (میزان الحکمة، ح17023)
هم چنین از امیر مؤمنان روایت شده: اشک ها خشک نمی شوند مگر به سبب سختی دلها و دلها سخت و سنگین نمی شوند مگر به سبب فزونی گناه . (بحارالانوار، ج 7، ص 55 )
7- خندیدن زیاد
8- شنیدن لهو و لعب، چه در قالب موسیقی مناسب مجالس لهو و لعب و چه در قالب حرف های پراکنده دوستان( البته باید توجه داشته باشیم که مراد از حرف های پراکنده، حرف هایی است که ثمره مفید دنیایی و اخروی نداشته و باعث غفلت انسان نیز می شود. این طور نیست که شاد بودن، موجب قساوت قلب شود. البته شادی باید هدایت شده باشد.)
9- دنبال شکار رفتن برای تفریح و گرفتن جان موجودات زنده و پر از لطافت خداوند آن هم نه سر اجبار که برای تفریح این واقعا سنگ دلی است.
10- امام صادق علیه السلام: خداوند متعال به موسی(علیه السلام) وحی فرستاد که ای موسی از فزونی اموال خوشحال مباش، و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن چرا که فزونی مال غالبا موجب فراموش کردن گناهان است و ترک یاد من قلب را سخت می کند. (بحارالانوار، ج 7، ص 55 )
11- خداوند به حضرت موسی فرمود: ای موسی! آرزویت را در دنیا دراز مکن که قلبت سخت و انعطاف ناپذیر می شود .
***اما راهکارهایی برای مبارزه با قساوت قلب:
1- توبه: امام صادق علیه السلام می فرماید : برای قلوب زنگار است مانند زنگاری که بر مس است پس آن را با استغفار جلا دهید.
2- کم کردن آرزوهای دنیایی : اینقدر زیاده خواه نباشیم دنیایی که هیچش وفادار نیست مرگ همقدم هر لحظه ماست و داشته ها همه وبال راه پس چرا ما اینقدر به دوردست هایی چشم میدوزیم که جز دردسر و گرفتگی چیزی برایمان ندارد
3- عبادت خداوند: در زندگی جایی برای عبادت باز کنیم.
4- صدقه دادن و با فقرا رفت و آمد کردن و دیدن محیط زندگی آنان نیز در رفع قساوت و زنگار دل مفید است.
5- معاشرت با انسان های مؤمن و با ایمان
6- ترک مخاصمه و جدل و دعوا
7- اجتناب از گناه : قال علی (ع ) «ما جفت الدموع الا بقسوه القلوب و ما قست القلوب الا لکثره الذنوب. (بحار ج 67 ص 55 باب 44 و وسائل الشیعه, ج 11 ص 337 روایت 5 به نقل از سرالاسراء استاد علی سعادت پرور ج 2 ص 473 روایت 8) حضرت علی (ع ) می فرمایند: اشکها خشکیده نشد مگر به خاطر سنگدلی ها و قساوت قلب ها و قلوب با قساوت نشد مگر به خاطر زیادی گناهان بنابراین ریشه اشک نداشتن قساوت قلب است و ریشه قساوت قلب گناه است پس ریشه اشک داشتن رقت قلب است و ریشه رقت قلب پرهیز از گناه است. ترک جدی گناهان که از همه مهم تر است. و این در مورد هم باید گفت به تدریج پیش رفت اما به طور جدی چون قلب سنگ شده زمان میبرد تا لطافت خود را بازیابد باید کوشید و نا امید نشد .
8- شنیدن موعظه ها، خصوصاً سخنان حکمت آمیز ائمه معصومین علیهم السلام ( مانند نهج البلاغه خصوصاً بخش حکمت ها و مباحث دنیا)
9. یادمرگ ؛ یاد مرگ و یادآوری سفر حتمی مرگ و احوال و حالات انسان پس از مرگ و رفتن به قبرستان به مدت کوتاه و تأمل و اندیشه در اوضاع مردگان نیز تأثیر محسوسی در رفع قساوت قلب و تأمین رقت قلب دارد. پیامبر فرمود: این قلوب را زنگار می گیرد هم چنان که آهن را زنگار می گیرد وقتی آب به آن رسد. گفته شد جلاء آن چیست؟ حضرت فرمود: زیادی یاد مرگ و تلاوت قرآن. (میزان الحکمة، ح17049 )
10- رفتن به مجالس علم. زیرا خداوند قلب ها را با نور حکمت زنده می گرداند هم چنان که زمین مرده را به باران زنده می کند. (میزان الحکمة، ح17032 )
11- اطعام به مساکین و رسیدگی به یتیمان، قلب انسان را نرم می کند. (میزان الحکمة، ح17043)
12-موعظه؛ امام علی علیه السلام می فرماید: قلبت را با موعظه زنده کن … و او را با یاد مرگ ذلیل گردان[ و خاشع کن]….. و اخبار گذشتگان را بر او عرضه نما. (نهج البلاغه، نامه 31 )
13-تلاوت قرآن؛ برای قلب جلائی غیر قرآن نیست. (نهج البلاغه، خطبه 176 )
14- تفکر، حیات و زندگی قلب است. (میزان الحکمة،17030)
15- کم خوری : مولی علی (ع ) می فرمایند: « من کثر طعامه سقم بدنه و قسا قلبه ؛ هرکس طعامش زیاد شود بدنش بیمار و قلبش با قساوت می شود». مراد از کم خوری آن است که انسان به حدی بخورد که از پر خوری مریض نشود ملاک این است که از پرخوری بدنش بیمار نگردد پس اگر از افراط در کم خوری هم کسی مریض شود مذموم و نکوهیده می باشد بهرحال بدن چون مرکب پرواز روح است باید قوی و چالاک باشد غذاهای مقوی بخورد ولی هنوز اشتها دارد دست بکشد.
16. روزه گرفتن نیز انسان را به خود آورده و در رفع زنگار قلب مفید است.
17- خواندن ادعیه ای که از معصومین علیهم السلام رسیده و توجه به معانی بلند آنها بسیار مؤثر است. مناجات خمسة عشر که در مفاتیح الجنان آمده، بسیار زیباست. (این مناجات مشتمل بر پانزده دعاست با نام های مناجات التائبین، مناجات الشاکرین، مناجات الخائفین، مناجات المفتقرین و … که مناسب حال هر انسانی در این دعاها ، مضامین زیادی آمده است.)
18- عبادت با توجه: به عنوان مثال وقتی می خواهیم نماز بخوانیم فکر کنیم آخرین نمازمان است .
19- زهد در دنیا: مولی علی (ع ) می فرمایند: «ان الزاهدین فی الدنیا تبکی قلوبهم و ان ضحکوا»؛(نهج البلاغه خطبه 113 به نقل از همان ج 1 ص 431روایت 2) زهد ورزان در دنیا قلب هایشان می گرید و گر چه بظاهر بخندند گریه قلب همان رقت قلب است و با زهد در دنیا حاصل می شود و زهد نه یعنی مال نداشتن بلکه یعنی دل را درگرو مال و آمال نگذاشتن».
20- ترک آرزوهای دراز: یعنی آرزوهای طولانی از دل رفته گردد در روایتی خداوند تبارک و تعالی به حضرت موسی (ع ) می فرمایند: « لا تطول فی الدنیا املک فیقسو قلبک و القاسی القلب منی بعید ؛ آرزویت را در دنیا طولانی مکن تا که قلبت با قساوت گردد و کسی که قساوت قلب دارد از من دور است».(اصول کافی ج 3 ص 329 به نقل از همان ج 2 ص 473 روایت 7)
21- نوع تغذیه؛ از جمله عواملی که در قساوت و یا رقت قلب موثر است نوع خوراکی ها و غذاها است. برخی غذاها موجب سخت شدن دل و برخی موجب رقت آن می گردد. در روایات آمده که خوردن عدس موجب رقت قلب می گردد و دل انسان را نرم و رقیق می سازد.
22- تأسف طولانی بر غفلات گذشته و هلکات آینده : مولی علی (ع ) می فرمایند: «ان للذکر لاهلا اخذوه من الدنیا بدلا… جرح طول الاسی قلوبهم و طول البکاء اعینهم ؛ برای ذکر اهلی است که ذکر را بجای دنیا اخذ کرده اند (این اهل ذکر ویژگی هایی دارند که دو تا از آنها این است) درازی حزن و اندوه دلهایشان را و گریه طولانی و همیشگی چشمهایشان را جریحه دار ساخته».
این تأسف و اندوه طویل و همیشگی نه مثل تأسف اهل دنیاست که نکوهیده و پست باشد بلکه تأسفی است که قلب را از بدی های دنیا می کند و دل را رقیق و گریه گهگاهی را به ناله همیشگی مبدل می سازد. تمامی این اسباب باید رفیق دل شود تا قلب رقیق گردد و در نتیجه چشم بگرید و حال خوش اقبال کند.
از آن جا که خزانه عاطفه نیز براى خود محملى مى طلبد بعد از مدتى بازگشت مى کند و این بازگشت عاطفه و رقت قلب محصول مبارزه با علت هایی است که باعث قساوت قلب شده است. بنابراین اصلا نباید نگران باشیدفقط سعى کنید حوزه هاى عاطفه و احساسات را تقویت نمایید. نکته دیگر آن است که شما در برخورد با امور اجتماعى و مردم نمى توانید صرفا احساسى باشید و به دلیل اقتضاى سنى عقل مى خواهد جایگاه خود را پیدا کند و جولان بدهد وعاطفه شما گاهى مانع مى شود. پیشنهاد مى کنیم اجازه دهید عقل کار خودش را انجام دهد فقط شما جایگاهى ویژه براى ابراز احساسات خود پیدا کنید؛ مثلا مى توانید قطعه شعرى از حافظ زمزمه کنید بخصوص در تنهایى یا به صورت فرادا(و نه جمعى)حدود 5 تا 10 دقیقه شب جمعه بعد از نماز عشا بعضى عبارات (به نظر شما دلپسند) دعاى کمیل رابخوانید. تنهایى در این صورت معنادار مى شود رفته رفته رقت قلب پیدا خواهید کرد.
*دوست گرامی؛ شاید یکی از دلایلی که باعث شده در مراسم سوگواری سیدالشهدا اشک از چشمان شما جاری نشود, این باشد که ذهنیت عقلانی شما چه بسا توجیه مناسبی برای گریه کردن نیافته است و اگر به فلسفه گریه بر امام حسین (ع ) و دیگر ائمه مظلوم پی ببرید, این مسأله حل شود. البته همان طور که می دانید گریه بر امام حسین (ع ) از واجبات نیست ولی مسأله گریه و عزاداری برای حضرت سیدالشهدا از بافضیلت ترین اعمال است و فلسفه های سازنده و تربیتی متعددی از جمله :
1- زنده داشتن یاد و تاریخ پرشکوه نهضت حسینی ,
2- الهام بخش روح انقلابی و ستم ستیزی ,
3- پیوند عمیق عاطفی بین امت و الگوهای راستین ,
4- اقامه مجالس دینی در سطح وسیع و آشنا شدن توده ها با معارف دینی ,
5- پالایش روح و تزکیه نفس ,
6- اعلام وفاداری نسبت به مظلوم و مخالفت با ظالم و… .
البته در میان انسانها از نظر اثرپذیری های عاطفی تفاوت هایی وجود دارد, از این رو شما نباید چندان نگران باشید و چه بسا به تدریج و با شرکت در مجالسی که از حال و سوز و گداز بیشتری برخوردار است بتوانید بر این مسأله فائق آیید.
اما نکته قابل ذکر این است که ائمه اطهار(ع) به ما تذکر دادند که در مراسم سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) اگر گریه به چشمان شما نیامد, حالت حزن و اندوه به خود بگیرید و سرتان را پایین بیاورید و به اصطلاح حالت «تباکی» به خود بگیرید تا انشاءالله اجر و ثواب عزاداری آن حضرت نصیب شما بشود.
منابع برای مطالعه بیشتر:
1. گناه شناسی، محسن قرائتی
2. خود سازی یا تهذیب نفس، استاد ابراهیم امینی.
3- گناه و ناهنجاری، عوامل و زمینه‎های آن، تالیف سید مجتبی حسنی.
*** برای ایجاد نشاط به توصیه های زیر به نحو جدی عمل کنید.1مرتب ورزش کنید 2 تفریح به ویژه قدم زدن در طبیعت سبز را جدی بگیرید 3 رابطه معنوی خودتان مثل نماز و دعا را جدی بگیرید 4دوره هر گناهی به ویژه موسیقی و چشم چرانی و ارتباط با جنس مخالف خط بکشید 5 در اماکن مذهبی مثل مسجد وجماعت و امامزاده ها ،بیشتر حاضر شوید .6 روابط فامیلی را بیشتر کنید7قرآن زیاد بخوانید 8مشغول به کاری مفید بشید 9استخر و شنا را در هفته داشته باشید 10 اگه مایل بودید گاهی نماز شب را هم بخوانید 11 زیاد صلوات بفرستید 12 ذکر لاحول ولا قوه الا بالله را زیاد بگویید.13 مسواک بزنید.14لباس های خوشرنگ و شاد بپوشید 0البته در منزل)15.غذاهای مناسب بخورید و بهداشت تغذیه را رعایت نمایید.