قوی ترین طلسمات+قویترین دعا و طلسم+قوی ترین کتاب طلسم و دعانویسی مطالب مذهبی+طلسم سیاهی و طلاق+طلسم احضار محبت معشوق+دانلود کتاب طلسم محبت و طلاق قوی
۱۳۹۵/۰۵/۱۵
–
۲۱۵ بازدید
علت اختلاف تفاسیر قرآن چیه؟
در رابطه با این موضوع به گفتار زیر توجه کنید .ریشه یابی اختلافات تفسیرعمده اختلافات تفسیرى از سه ناحیه ناشى مى شود: متن قرآن، موقعیت نزول آیات و شخصیت مفسر . در متن قرآن امورى چون الفاظ چندمعنا، تعارضات ظاهرى و اختلاف قرائات و در خصوص موقعیت نزول قرآن اسباب نزول و شرایط اقتصادى و اجتماعى و در زمینه مفسر عواملى مثل منابع استنادى، باورهاى اعتقادى و جهت گیرى هاى عصرى و شیوه هاى پردازشى اختلافات تفسیرى را موجب شده است . شرح این مطالب را در این مقاله مطالعه کنید .کلید واژه ها:
تفسیر، اختلافات تفسیرى، متن قرآن، موقعیت نزول قرآن، شخصیت مفسر .
1 . مقدمه
به جرات مى توان گفت که بر هیچ متنى به اندازه قرآن کریم شرح و تفسیر نگاشته نشده است . از قرن اول تاکنون هزاران تفسیر از این معجزه جاوید در معرض افکار و اندیشه ها قرار گرفته است . این کثرت شگرف در بیشتر موارد بر محور قواعد و اصول مشترک صورت گرفته، اما تنوع و اختلاف روشها، گرایشها و سبکهاى مفسران امرى نیست که بر کسى پنهان مانده باشد . این اختلاف و تنوع باعث شده تا از تفاسیر با نامها و اوصاف گوناگون یادشود; مانند: تفسیر نقلى، تفسیر عقلى، تفسیر عرفانى، تفسیر اجتماعى و تفسیر فقهى .
سؤال اساسى که همیشه مطرح بوده، این است که تفاسیر در چه مواردى با هم اختلاف دارند؟ عامل یا عوامل این اختلاف چیست؟
در این مقاله ضمن ریشه یابى عوامل اختلاف، به عرضه تقسیماتى روش مند از انواع تفسیر خواهیم پرداخت .
2 . عوامل اختلاف در تفسیر
عمده اختلافات در تفسیر از سه ناحیه ناشى مى شود:
متن قرآن;
موقعیت نزول آیات;
نظریات و اعتقادات مفسر .
اینک هر یک از این عوامل را مورد بررسى قرار مى دهیم .
2 . 1 . متن قرآن
ممکن است لفظ یا ترکیب متن به گونه اى باشد که تفسیرهاى متفاوتى از آن عرضه شود . موارد زیر از جمله آنهاست .
2 . 1 . 1 . اشتراک لفظى
لفظى که داراى دو یا چند معناى وضعى است و در متن قرینه اى بر تعیین قطعى یکى از از آنها نباشد، به طور طبیعى باعث تفسیرهاى مختلف مى شود .
مثل: «واللیل اذا عسعس » (1) . در اینجا «عسعس » داراى دو معناست; اقبل و ادبر .
یا مانند: و المطلقات یتربصن بانفسهن ثلاثة قروء (2)
در این آیه، قرء به دو معنا آمده است; طهارت و حیض .
2 . 1 . 2 . حقیقت و مجاز
گاهى لفظ داراى یک معناى حقیقى و یک یا چند معناى مجازى است . گاهى مفسرى آن را بر معناى حقیقى و مفسر دیگرى با استناد به پاره اى قراین بر معناى مجازى حمل مى کند; مثل: و ثیابک فطهر (3) .
در این آیه معناى حقیقى ثیاب، لباس است; ولى مجازا به معانى قلب، عمل و نفس نیز حمل شده است (4) .
یا مانند: لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان (5)
در اینجا میزان به معناى ترازو است; ولى به عدل نیز تفسیر شده است (6) .
2 . 1 . 3 . معانى حروف
برخى از حروف داراى چند معناست که این امر نیز در مواردى باعث تفسیرهاى متفاوتى شده است; مانند: وامسحوا برؤوسکم . (7)
در این آیه برخى حرف باء را به معناى تبعیض گرفته و بعضى آن را براى تاکید دانسته اند (8) .
مانند: و لو نشاء لجعلنا منکم ملائکة فى الارض یخلفون (9) .
حرف «من » در این آیه به دو معناى بدلیت و تبعیض تفسیر شده است (10) .
2 . 1 . 4 . اطلاق و تقیید
در برخى موارد لفظى به صورت مطلق و در جاى دیگر به صورت مقید آمده است .
مثل: و الذین یظاهرون من نساءهم ثم یعودون لما قالوا فتحریر رقبة من قبل ان یتماسا (11) .
یا مانند: لایؤاخذکم الله باللغو فى ایمانکم ولکن یؤاخذکم بما عقدتم الایمان فکفارته اطعام عشرة مساکین من اوسط ما تطعمون اهلیکم اوکسوتهم او تحریر رقبة (12) .
نیز مانند: و من قتل مؤمنا خطا فتحریر رقبة مؤمنة و دیة مسلمة الى اهله الا ان یصدقوا (13) .
ملاحظه مى شود در مورد کفاره ظهار و یمین، لفظ رقبة و در مورد کفاره قتل خطائى، رقبة مؤمنة آمده است . ممکن است مفسرى در دو مورد اول به اطلاق رقبه عمل کند و ممکن است با توجه به آیه سوم، آن را حمل بر مقید نماید (14) .
در مورد عموم و خصوص نیز همین بحث مطرح است .
2 . 1 . 5 . مرجع ضمیر
در برخى موارد دو یا چند موضوع صلاحیت دارد که مرجع براى ضمیرى واقع شود که این امر خود سبب اختلاف در تفسیر مى شود; مثل: یا ایها الانسان انک کادح الى ربک کدحا فملاقیه (15) .
برخى رب و برخى کدح را مرجع ضمیر در فملاقیه دانسته اند (16) .
2 . 1 . 6 . وجوه اعراب
یکى دیگر از عوامل اختلاف تفسیر، احتمال ترکیب هاى مختلف در یک عبارت است; مثل: و ما یعلم تاویله الا الله والراسخون فى العلم یقولون آمنا به (17) .
واو در و الراسخون داراى یکى از دو وجه اعراب است; عاطفه و استیناف .
2 . 1 . 7 . نوع استثناء یا مستثنى منه
در برخى موارد، نوع استثناء مورد اختلاف است که آیا منقطع است یا متصل . نیز گاهى مستثنى منه مورد اختلاف است و آن در جایى است که استثناء پس از چند جمله متعاطف بیاید . در این صورت ممکن است حکم استثناء به جمله اخیر اختصاص داشته باشد و ممکن است در همه موارد سابق جارى باشد .
مثل: و الذین یرمون المحصنات ثم لم یاتوا باربعة شهداء فاجلدوهم ثمانین جلدة و لا تقبلوا لهم شهادة ابدا و اولئک هم الفاسقون الا الذین تابوا من بعد ذلک و اصلحوا (18) .
در این آیه سه حکم در مورد قاذف آمده است; تحمل هشتاد ضربه تازیانه، عدم پذیرش شهادتش و حکم به فسق او . مفسران اختلاف دارند که آیا توبه صرفا سبب رفع حکم فسق او مى شود یا دو حکم قبلى را نیز برمى دارد (19) .
2 . 1 . 8 . اختلاف در تقدیر
در برخى موارد، لفظ به گونه اى است که ناچار باید واژه یا عبارتى را در تقدیر گرفت . در اینگونه موارد، نوع تقدیر ممکن است مورد اختلاف نظر باشد .
مثل: افرایت من اتخذ الهه هواه و اضله الله على علم (20) .
در این آیه، مفسران دو نوع تقدیر براى عبارت على علم در نظر گرفته اند: 1- و اضله الله على علم من العبد بضلال نفسه; 2- فاضله الله على علم من الله بضلال العبد (21) .
2 . 1 . 9 . اجمال لفظ
گاهى اجمال لفظ یا عبارت باعث اختلاف در تفسیر مى شود .
مثل: کلوا من ثمره اذا اثمر و آتوا حقه یوم حصاده (22) .
برخى گفته اند: مراد از حق در این آیه، همان زکات واجب است و عده اى آن را غیر از زکات دانسته اند (23) .
2 . 1 . 10 . اختلاف قرائات
بعضى از موارد اختلاف قرائات مستلزم اختلاف در معناست .
مثل: و ما هو على الغیب بضنین (24) .
کلمه ضنین هم به ضاد و هم ظاء قرائت شده است (25) . ضنین به معناى بخیل و ظنین به معناى متهم است .
2 . 2 . موقعیت نزول
بى تردید قرآن کریم در طول دوره رسالت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به تدریج نازل شده و پاره اى از آیاتش در ارتباط تنگاتنگ با حوادث و رویدادهاى زمان خویش است . ; از این رو فهم این گروه از آیات بدون اطلاع از قراین حالى و مقامى که از آن به موقعیت نزول یاد مى کنیم، ممکن نیست .
عدم توجه به موقعیت نزول و نیز گزارش هاى متعدد در موقعیت نزول برخى آیات، سبب اختلاف در تفسیر شده است . این موضوع حتى در زمان صحابه مورد توجه قرار داشته است .
نقل است که عمر روزى با خود سخن مى گفت و شکوه داشت از اینکه چه سان امت پیغمبر صلى الله علیه و آله با هم اختلاف مى ورزند و حال آنکه پیغمبرشان یکى و قبله شان نیز یکى است . در همین حال ابن عباس به وى گفت: قرآن در میان ما نازل شد، خواندیم و یاد گرفتیم و دانستیم که در چه مورد نازل شده است . اما پس از ما مردمى مى آیند که نمى دانند و همچنین مقتضیات حال را درک نمى کنند و راى خود را در فهم قرآن دخالت مى دهند . این است که اختلاف پیدا مى شود و چه بسا که اختلاف، کار را به کشتار برساند . عمر از شنیدن این سخنان خشم گرفت و ابن عباس را از نزد خود راند . ابن عباس رفت و عمر ساعتى اندیشید . گفته ابن عباس به نظرش درست آمد . او را خواست و گفت: آنچه گفتى تکرار کن . ابن عباس نیز چنان کرد . عمر سخن او را شنید و فهمید و شگفتى کرد (26) .
در دوره هاى بعدى نیز مفسران و به خصوص نویسندگان اسباب نزول همگان را نسبت به این امر هشدار داده اند: واحدى نیشابورى که معروف ترین کتاب در اسباب نزول قرآن به نام او رقم خورده است در مقدمه کتاب خود مى نویسد:
شناخت تفسیر آیه قرآن و معناى صحیح آن، بدون آگاهى کامل به داستان و بیان نزولش ممکن نیست (27) .
فیروزآبادى در بصائر ذوى التمییز مى نویسد: «التفسیر هو البحث عن سبب نزول الآیة و . . . (28) » و همینطور دیگران در تعریف تفسیر، جایگاه قابل توجهى را براى اسباب نزول قائل شده اند .
بر این اساس، توجه به اسباب نزول و نیز موقعیت هاى اجتماعى و فرهنگى عصر نزول ممکن است سبب تفسیرى متفاوت از ظاهر خطاب در برخى از آیات شود . به عنوان مثال، توجه به آیاتى که در موقعیت جنگى نازل شده است، تفسیرى متفاوت از اطلاق ظاهرى آن آیات ارائه مى دهد .
علاوه بر آن، وجود گزارش هاى مختلف درباره یک آیه، سبب اختلاف در تفسیر شده است، به مثال در مورد آیه عبس و تولى، گزارش شده است که پیامبر صلى الله علیه و آله با عده اى از سران قریش در حال گفتگو بود که عبدالله بن ام مکتوم بر ایشان وارد شده و با سخن خود که مى گفت: مرا از آنچه خدا به تو یاد داده، بیاموز! گفتگوى پیامبر با سران قریش را قطع مى کرد، پیامبر از این وضعیت ناراحت شده، چهره در هم کشیده و از او روى گرداندند و به گفتگوى خود با سران قریش ادامه دادند (29) .
در گزارش دیگرى از قول امام صادق علیه السلام آمده است که آیه عبس و تولى وصف حال مردى از بنى امیه است که در جریان ورود عبدالله بن ام مکتوم چنین رفتارى داشته است . (30)
2 . 3 . نظریات و اعتقادات مفسر
پیدایش روش ها و گرایش هاى تفسیرى حاصل اندیشه ها، تئوریها و باورهاى مفسران است . مفسر قرآن با توجه به اعتقادات، نظریات، فرضیات و سلایق خود دست به گزینش عوامل شکل دهنده تفسیر مى زند .
عمده ترین مواضع گزینش مفسر به ترتیب اهمیت و اثرگذارى در تفسیر عبارتند از:
1) منابع;
2) باورهاى اعتقادى;
3) جهت گیرى هاى عصرى;
4) سبک هاى پردازش و پرورش موضوع .
در اینجا هر یک از آنها را به اختصار مورد بررسى قرار مى دهیم .
2 . 3 . 1 . اختلاف منابع در نظر مفسران
منابع معتبر براى تفسیر در نظر مفسران متفاوت است: یکى معتقد است که تنها منبع معتبر در تفسیر، روایات پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام است; دیگرى بر این باور است که در تفسیر باید تنها بر قرآن و روایات تکیه کرد; سومى براى عقل در کنار قرآن و روایات نقشى بسزا قایل است و دیگرى قرآن را سراسر رمز دانسته، کشف و شهود را تنها کلید گشایش این رمز مى پندارد و . . . .
اختلاف در منابع تفسیر منحصر به اختلاف در منابع اصلى نیست . ممکن است مفسرانى در منابع اصلى با هم اتفاق نظر داشته باشند; اما در فروع یا قواعد متخذ از منابع اصلى و یا نحوه اجراى آنها نظرى متفاوت از یکدیگر داشته باشند . به مثال، در میان مفسرانى که اثر را از منابع تفسیر مى شمارند، عده اى خبر واحد را نیز حجت مى دانند و گروهى حجیت آن را به احکام فقهى منحصر مى سازند (31) یا یکى با اسرائیلى دانستن برخى روایات، استناد به آنها را جایز نمى شمرد و دیگرى چنین دیدگاهى ندارد .
به مثال دیگر، مفسرانى که اجمالا عقل را به عنوان منبع در تفسیر پذیرفته اند، ممکن است در برخى از قواعد عقلى اختلاف نظر داشته باشند; یکى قاعده قبح تکلیف بما لایطاق را قبول دارد و دیگرى این نوع تکلیف را از سوى خداوند جایز مى شمرد .
به هر حال، اختلاف در منابع تفسیرى، کم و بیش در تفسیر همه آیات و سور تاثیر مى گذارد . ما اینگونه اختلافات را مناهج یا روشهاى تفسیرى مى نامیم و تقسیم تفاسیر به ماثور، قرآن به قرآن، شهودى (فیضى اشراقى)، ظاهرى، باطنى، عقلى و اجتهادى را در این چارچوب قابل ارزیابى مى دانیم (32) .
2 . 3 . 2 . باورهاى اعتقادى مفسر
یکى دیگر از عوامل اصلى اختلاف در تفسیر، گرایش هاى مذهبى مفسران است . اختلافات مذهبى و کلامى مفسران سبب تمایز تفاسیر در تبیین پاره اى از آیات قرآن کریم شده است .
به مثال، نحله هاى کلامى چون شیعه، معتزله، اشاعره، ماتریدیه در آیات مربوط به صفات، اسماء و افعال خداوند و عصمت پیامبران تفسیرى متفاوت از یکدیگر عرضه کرده اند .
ذکر این نکته لازم است که فرقه هاى اسلامى با همه اختلافات فقهى و کلامى، در تفسیر اکثر آیات قرآن وحدت نظر دارند، به جز گروههایى چون باطنیه (اسماعیلیه) و برخى از صوفیه که قرآن را سراسر رمز مى دانند . طبیعى است که این گروهها به دلیل اختلاف اصولى در منابع تفسیر، کمترین نقطه اشتراک با دیگر نحله هاى فکرى داشته باشند .
به هر صورت، تنوع در گرایشها و باورهاى دینى و مذهبى سبب پیدایش مذاهب و مکاتب تفسیرى شده و عناوینى چون تفسیر شیعى، تفسیر معتزلى، تفسیر باطنى (اسماعیلى)، تفسیر کلامى، تفسیر صوفى، ناظر به اختلاف مذهبى مفسران است .
2 . 3 . 3 . جهت گیرى هاى عصرى مفسر
مراد از جهت گیرى هاى عصرى، سمت و سوهایى است که ذهن و روان مفسر در تعامل با شرایط و مسائل عصر خود، بدانها تمایل دارد . به طور مثال، در حالى که مهمترین دغدغه فکرى مفسرى تربیت معنوى افراد است، مفسر دیگرى فارغ از این دغدغه، بزرگترین دل مشغولى اش مبارزه با حکومت جور و ایجاد یک حکومت دینى است . به طور قطع، تفسیر این دو مفسر در عین دارا بودن نقاط مشترک فراوان، هر یک داراى جهت گیرى خاص خود است، حتى اگر آن دو مفسر در استناد به منابع و نیز باورهاى مذهبى و کلامى با هم یکسان بیندیشند .
باید گفت که روحیات مفسر، میزان بهره مندى او از دانش هاى مختلف، دغدغه هاى فکرى او نسبت به دین، انسان، مسائل اجتماعى و تحولات زمان از اهم امورى است که در شکل گیرى انواع تفسیر عصرى مؤثر است . به مثال، در عصرى که تحولات شگرف علمى، افکار را مسحور و مسخر خویش ساخته بود، مفسرانى چون طنطاوى با عرضه تفاسیرى با جهت گیرى علمى، تلاش کردند تا هماهنگى قرآن و وحى را با علم و دانش نشان دهند .
عرضه مسائل و شبهات جدید به قرآن خود از مسائلى است که اختلاف در تفسیر را باعث شده است . بدون تردید، قرآن کریم در هنگام نزول، در مقام بیان همه مسائلى که امروز مطرح مى شود، نبوده است; ولى مسلمانان همیشه خواسته اند با مراجعه به قرآن کریم، درستى یا نادرستى مسائل زمان خود را دریابند . از آنجا که بسیارى از مسائل جدید داراى جوانب و لایه هاى مختلف است، هر مفسرى با مهم دیدن لایه یا جنبه اى از موضوع، به سراغ ظواهر، اطلاقات و عمومات قرآن کریم رفته است و در نتیجه پاسخ هاى مختلف از قرآن دریافت کرده اند .
در هر صورت، بسیارى از اوصافى که براى تفسیر ذکر مى شود، نشانه جهت گیرى خاص مفسران است; اوصافى چون تفسیر عصرى، تاریخى، اخلاقى، تربیتى، هدایتى، ارشادى، روحانى، علمى، اجتماعى و تقریبى (تقریب گرایانه) از این دست است .
2 . 3 . 4 . سبکهاى پردازش و پرورش موضوع
مفسران علاوه بر اختلاف در روش، گرایش و جهت گیرى، در تنظیم و بیان مطالب نیز داراى شیوه هاى گوناگونى هستند که بیشتر به دو عامل ذوق و سلیقه شخصى و درک شرایط مخاطب برمى گردد .
مفسرى ترجیح مى دهد تفسیرش را به سبک مزجى بنویسد; مفسر دیگرى به دلیل علاقه و تبحر در لغت، بحثهاى لغوى را بسیار گسترده مطرح مى کند; مفسر دیگرى با توجه به تسلطى که بر قواعد فقهى و اصولى دارد، تفسیرش را به سبک کتب فقهى مى نگارد; مفسرى ترجیح مى دهد بحثهاى تفسیرى را به صورت موضوعى مطرح کند; دیگرى بر آن است که مراد هر یک از آیات را به ترتیب موجود در مصحف بیان کند . باید توجه داشت که اختلاف در شیوه هاى تنظیم و بیان مطالب، با مناهج، مذاهب و اتجاهات تفسیرى ارتباطى ندارد . ما این نوع اختلافات در تفسیر را سبکهاى پردازش و بیان تفسیرى مى نامیم .
سبکهاى بیان در تفسیر را نیز مى توان به دو قسم کلى و جزئى تقسیم کرد: سبکهایى چون مزجى، بیان مختصر، بیان تفصیلى، تفسیر ترتیبى (ترتیب نزول – ترتیب موجود) و موضوعى، سبکهاى کلى هستند که هر یک از مفسران در تفسیر خود از یکى از آنها پیروى مى کنند . بقیه امور از موارد جزئى است که ذوق و سلیقه شخصى مفسران در پدید آوردن آن دخالت تام دارد .
3 . خاتمه
در خاتمه ذکر چند نکته را لازم مى دانیم .
1) وجود مناهج، مذاهب، اتجاهات و سبکهاى بیانى مختلف در تفسیر نباید موجب این پندار شود که مفسران در هیچ موردى با هم توافق نظر ندارند; بلکه با وجود همه این اختلافات و تنوع ها، اکثر مفسران از اصول و قواعد ثابتى پیروى مى کنند .
2) روش ها، گرایش ها و سبکهاى تفسیرى همیشه نافى یکدیگر نیستند; بلکه در بسیارى از موارد مکمل یکدیگرند . چه بسیار پرده هاى ناخوانده اى از بطون قرآن کریم وجود دارد که با عرضه تفاسیر با روشها، گرایش ها و سبکهاى مختلف و تضارب آرا خوانده خواهد شد . علاوه بر آن، وجود روش ها و گرایش هاى مختلف مى تواند در تنقیح مطالب ونشان دادن درجه صحت هر یک مفید باشد .
3) گاهى عنوانى به صورت مشترک به کار گرفته مى شود . به طور مثال، گاهى مراد از تفسیر عرفانى تفسیرى است که در آن از کشف و شهود به عنوان یک منبع و منهج در رسیدن به مراد خداوند استفاده شده است که در این صورت جزو مناهج تفسیرى به شمار مى آید و گاهى این عنوان به تفسیرى اطلاق مى شود که مفسر داراى جهت گیرى معنوى و اخلاقى و تربیتى است که در این صورت این عنوان در زیر مجموعه جهت گیرى هاى تفسیرى (اتجاهات) قرار مى گیرد .
4 . خلاصه و نتیجه
با بحثى که گذشت اهم اسباب و عوامل اختلاف در تفسیر روشن شد . به طور کلى، اختلاف یا از ناحیه متن است یا از ناحیه موقعیت نزول و قراین حالى و مقامى و یا از ناحیه گزینش هاى مفسر در روش، گرایش، جهت گیرى عصرى و سبک بیان است .
تفاسیر از ناحیه اختلاف نظر مفسران به چند عنوان قابل دسته بندى است:
1) مناهج تفسیرى که مربوط به پذیرش نوع و نحوه استناد به منابع است .
2) مذاهب تفسیرى که بیان کننده نوع باورهاى مذهبى وکلامى مفسر است .
3) اتجاهات تفسیرى که حاکى از جهت گیرى هاى خاص مفسر و تاثیر و تاثر او از مسایل زمان است .
4) سبکهاى بیان در تفسیر که عبارت از نحوه پردازش و پرورش موضوع و تنظیم مطالب براى مخاطبان است . معارف قرآن
دکتر محمد کاظم شاکر
پاورقیها:
1) تکویر/17 .
2) بقره/228 .
3) مدثر/4 .
4) ر . ک: طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 9- 10، ص 580، ذیل آیه .
5) حدید/25 .
6) ر . ک: قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 17، ص 260، ذیل آیه .
7) مائده/6 .
8) ر . ک: قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 87- 88، ذیل آیه .
9) زخرف/60 .
10) ر . ک: ماوردى، النکت والعیون، ج 5، ص 234- 235، ذیل آیه; طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 9- 10ص 81، ذیل آیه .
11) مجادله/3 .
12) مائده/89 .
13) نساء/92 .
14) ر . ک: قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 280- 281 . ذیل آیه 89 مائده و نیز ج 17، ص 282، ذیل آیه 3 مجادله .
15) انشقاق/6 .
16) ر . ک: عبدالرحمن بن على الجوزى، زادالمسیر فى علم التفسیر، ج 8، ص 227، ذیل آیه; طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 9- 10، ص 699، ذیل آیه .
17) آل عمران/7 .
18) نور/4- 5 .
19) ر . ک: قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 12، ص 180; طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 7- 8، ص 199 .
20) جاثیه/23 .
21) ر . ک . ماوردى، النکت و العیون، ج 5، ص 364، ذیل آیه .
22) انعام/141 .
23) ر . ک: طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 3- 4، ص 578، ذیل آیه; قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 7، ص 99- 100، ذیل آیه .
24) تکویر/24 .
25) ر . ک: ابن جریر طبرى، جامع البیان عن تاویل آى القرآن، ج 15، ص 102، ذیل آیه .
26) محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص 627 .
● آدرس اینترنتی: http://www.seraj.ir/engine/View_article.asp?LangStr=f_&ID=A419
تفسیر، اختلافات تفسیرى، متن قرآن، موقعیت نزول قرآن، شخصیت مفسر .
1 . مقدمه
به جرات مى توان گفت که بر هیچ متنى به اندازه قرآن کریم شرح و تفسیر نگاشته نشده است . از قرن اول تاکنون هزاران تفسیر از این معجزه جاوید در معرض افکار و اندیشه ها قرار گرفته است . این کثرت شگرف در بیشتر موارد بر محور قواعد و اصول مشترک صورت گرفته، اما تنوع و اختلاف روشها، گرایشها و سبکهاى مفسران امرى نیست که بر کسى پنهان مانده باشد . این اختلاف و تنوع باعث شده تا از تفاسیر با نامها و اوصاف گوناگون یادشود; مانند: تفسیر نقلى، تفسیر عقلى، تفسیر عرفانى، تفسیر اجتماعى و تفسیر فقهى .
سؤال اساسى که همیشه مطرح بوده، این است که تفاسیر در چه مواردى با هم اختلاف دارند؟ عامل یا عوامل این اختلاف چیست؟
در این مقاله ضمن ریشه یابى عوامل اختلاف، به عرضه تقسیماتى روش مند از انواع تفسیر خواهیم پرداخت .
2 . عوامل اختلاف در تفسیر
عمده اختلافات در تفسیر از سه ناحیه ناشى مى شود:
متن قرآن;
موقعیت نزول آیات;
نظریات و اعتقادات مفسر .
اینک هر یک از این عوامل را مورد بررسى قرار مى دهیم .
2 . 1 . متن قرآن
ممکن است لفظ یا ترکیب متن به گونه اى باشد که تفسیرهاى متفاوتى از آن عرضه شود . موارد زیر از جمله آنهاست .
2 . 1 . 1 . اشتراک لفظى
لفظى که داراى دو یا چند معناى وضعى است و در متن قرینه اى بر تعیین قطعى یکى از از آنها نباشد، به طور طبیعى باعث تفسیرهاى مختلف مى شود .
مثل: «واللیل اذا عسعس » (1) . در اینجا «عسعس » داراى دو معناست; اقبل و ادبر .
یا مانند: و المطلقات یتربصن بانفسهن ثلاثة قروء (2)
در این آیه، قرء به دو معنا آمده است; طهارت و حیض .
2 . 1 . 2 . حقیقت و مجاز
گاهى لفظ داراى یک معناى حقیقى و یک یا چند معناى مجازى است . گاهى مفسرى آن را بر معناى حقیقى و مفسر دیگرى با استناد به پاره اى قراین بر معناى مجازى حمل مى کند; مثل: و ثیابک فطهر (3) .
در این آیه معناى حقیقى ثیاب، لباس است; ولى مجازا به معانى قلب، عمل و نفس نیز حمل شده است (4) .
یا مانند: لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان (5)
در اینجا میزان به معناى ترازو است; ولى به عدل نیز تفسیر شده است (6) .
2 . 1 . 3 . معانى حروف
برخى از حروف داراى چند معناست که این امر نیز در مواردى باعث تفسیرهاى متفاوتى شده است; مانند: وامسحوا برؤوسکم . (7)
در این آیه برخى حرف باء را به معناى تبعیض گرفته و بعضى آن را براى تاکید دانسته اند (8) .
مانند: و لو نشاء لجعلنا منکم ملائکة فى الارض یخلفون (9) .
حرف «من » در این آیه به دو معناى بدلیت و تبعیض تفسیر شده است (10) .
2 . 1 . 4 . اطلاق و تقیید
در برخى موارد لفظى به صورت مطلق و در جاى دیگر به صورت مقید آمده است .
مثل: و الذین یظاهرون من نساءهم ثم یعودون لما قالوا فتحریر رقبة من قبل ان یتماسا (11) .
یا مانند: لایؤاخذکم الله باللغو فى ایمانکم ولکن یؤاخذکم بما عقدتم الایمان فکفارته اطعام عشرة مساکین من اوسط ما تطعمون اهلیکم اوکسوتهم او تحریر رقبة (12) .
نیز مانند: و من قتل مؤمنا خطا فتحریر رقبة مؤمنة و دیة مسلمة الى اهله الا ان یصدقوا (13) .
ملاحظه مى شود در مورد کفاره ظهار و یمین، لفظ رقبة و در مورد کفاره قتل خطائى، رقبة مؤمنة آمده است . ممکن است مفسرى در دو مورد اول به اطلاق رقبه عمل کند و ممکن است با توجه به آیه سوم، آن را حمل بر مقید نماید (14) .
در مورد عموم و خصوص نیز همین بحث مطرح است .
2 . 1 . 5 . مرجع ضمیر
در برخى موارد دو یا چند موضوع صلاحیت دارد که مرجع براى ضمیرى واقع شود که این امر خود سبب اختلاف در تفسیر مى شود; مثل: یا ایها الانسان انک کادح الى ربک کدحا فملاقیه (15) .
برخى رب و برخى کدح را مرجع ضمیر در فملاقیه دانسته اند (16) .
2 . 1 . 6 . وجوه اعراب
یکى دیگر از عوامل اختلاف تفسیر، احتمال ترکیب هاى مختلف در یک عبارت است; مثل: و ما یعلم تاویله الا الله والراسخون فى العلم یقولون آمنا به (17) .
واو در و الراسخون داراى یکى از دو وجه اعراب است; عاطفه و استیناف .
2 . 1 . 7 . نوع استثناء یا مستثنى منه
در برخى موارد، نوع استثناء مورد اختلاف است که آیا منقطع است یا متصل . نیز گاهى مستثنى منه مورد اختلاف است و آن در جایى است که استثناء پس از چند جمله متعاطف بیاید . در این صورت ممکن است حکم استثناء به جمله اخیر اختصاص داشته باشد و ممکن است در همه موارد سابق جارى باشد .
مثل: و الذین یرمون المحصنات ثم لم یاتوا باربعة شهداء فاجلدوهم ثمانین جلدة و لا تقبلوا لهم شهادة ابدا و اولئک هم الفاسقون الا الذین تابوا من بعد ذلک و اصلحوا (18) .
در این آیه سه حکم در مورد قاذف آمده است; تحمل هشتاد ضربه تازیانه، عدم پذیرش شهادتش و حکم به فسق او . مفسران اختلاف دارند که آیا توبه صرفا سبب رفع حکم فسق او مى شود یا دو حکم قبلى را نیز برمى دارد (19) .
2 . 1 . 8 . اختلاف در تقدیر
در برخى موارد، لفظ به گونه اى است که ناچار باید واژه یا عبارتى را در تقدیر گرفت . در اینگونه موارد، نوع تقدیر ممکن است مورد اختلاف نظر باشد .
مثل: افرایت من اتخذ الهه هواه و اضله الله على علم (20) .
در این آیه، مفسران دو نوع تقدیر براى عبارت على علم در نظر گرفته اند: 1- و اضله الله على علم من العبد بضلال نفسه; 2- فاضله الله على علم من الله بضلال العبد (21) .
2 . 1 . 9 . اجمال لفظ
گاهى اجمال لفظ یا عبارت باعث اختلاف در تفسیر مى شود .
مثل: کلوا من ثمره اذا اثمر و آتوا حقه یوم حصاده (22) .
برخى گفته اند: مراد از حق در این آیه، همان زکات واجب است و عده اى آن را غیر از زکات دانسته اند (23) .
2 . 1 . 10 . اختلاف قرائات
بعضى از موارد اختلاف قرائات مستلزم اختلاف در معناست .
مثل: و ما هو على الغیب بضنین (24) .
کلمه ضنین هم به ضاد و هم ظاء قرائت شده است (25) . ضنین به معناى بخیل و ظنین به معناى متهم است .
2 . 2 . موقعیت نزول
بى تردید قرآن کریم در طول دوره رسالت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به تدریج نازل شده و پاره اى از آیاتش در ارتباط تنگاتنگ با حوادث و رویدادهاى زمان خویش است . ; از این رو فهم این گروه از آیات بدون اطلاع از قراین حالى و مقامى که از آن به موقعیت نزول یاد مى کنیم، ممکن نیست .
عدم توجه به موقعیت نزول و نیز گزارش هاى متعدد در موقعیت نزول برخى آیات، سبب اختلاف در تفسیر شده است . این موضوع حتى در زمان صحابه مورد توجه قرار داشته است .
نقل است که عمر روزى با خود سخن مى گفت و شکوه داشت از اینکه چه سان امت پیغمبر صلى الله علیه و آله با هم اختلاف مى ورزند و حال آنکه پیغمبرشان یکى و قبله شان نیز یکى است . در همین حال ابن عباس به وى گفت: قرآن در میان ما نازل شد، خواندیم و یاد گرفتیم و دانستیم که در چه مورد نازل شده است . اما پس از ما مردمى مى آیند که نمى دانند و همچنین مقتضیات حال را درک نمى کنند و راى خود را در فهم قرآن دخالت مى دهند . این است که اختلاف پیدا مى شود و چه بسا که اختلاف، کار را به کشتار برساند . عمر از شنیدن این سخنان خشم گرفت و ابن عباس را از نزد خود راند . ابن عباس رفت و عمر ساعتى اندیشید . گفته ابن عباس به نظرش درست آمد . او را خواست و گفت: آنچه گفتى تکرار کن . ابن عباس نیز چنان کرد . عمر سخن او را شنید و فهمید و شگفتى کرد (26) .
در دوره هاى بعدى نیز مفسران و به خصوص نویسندگان اسباب نزول همگان را نسبت به این امر هشدار داده اند: واحدى نیشابورى که معروف ترین کتاب در اسباب نزول قرآن به نام او رقم خورده است در مقدمه کتاب خود مى نویسد:
شناخت تفسیر آیه قرآن و معناى صحیح آن، بدون آگاهى کامل به داستان و بیان نزولش ممکن نیست (27) .
فیروزآبادى در بصائر ذوى التمییز مى نویسد: «التفسیر هو البحث عن سبب نزول الآیة و . . . (28) » و همینطور دیگران در تعریف تفسیر، جایگاه قابل توجهى را براى اسباب نزول قائل شده اند .
بر این اساس، توجه به اسباب نزول و نیز موقعیت هاى اجتماعى و فرهنگى عصر نزول ممکن است سبب تفسیرى متفاوت از ظاهر خطاب در برخى از آیات شود . به عنوان مثال، توجه به آیاتى که در موقعیت جنگى نازل شده است، تفسیرى متفاوت از اطلاق ظاهرى آن آیات ارائه مى دهد .
علاوه بر آن، وجود گزارش هاى مختلف درباره یک آیه، سبب اختلاف در تفسیر شده است، به مثال در مورد آیه عبس و تولى، گزارش شده است که پیامبر صلى الله علیه و آله با عده اى از سران قریش در حال گفتگو بود که عبدالله بن ام مکتوم بر ایشان وارد شده و با سخن خود که مى گفت: مرا از آنچه خدا به تو یاد داده، بیاموز! گفتگوى پیامبر با سران قریش را قطع مى کرد، پیامبر از این وضعیت ناراحت شده، چهره در هم کشیده و از او روى گرداندند و به گفتگوى خود با سران قریش ادامه دادند (29) .
در گزارش دیگرى از قول امام صادق علیه السلام آمده است که آیه عبس و تولى وصف حال مردى از بنى امیه است که در جریان ورود عبدالله بن ام مکتوم چنین رفتارى داشته است . (30)
2 . 3 . نظریات و اعتقادات مفسر
پیدایش روش ها و گرایش هاى تفسیرى حاصل اندیشه ها، تئوریها و باورهاى مفسران است . مفسر قرآن با توجه به اعتقادات، نظریات، فرضیات و سلایق خود دست به گزینش عوامل شکل دهنده تفسیر مى زند .
عمده ترین مواضع گزینش مفسر به ترتیب اهمیت و اثرگذارى در تفسیر عبارتند از:
1) منابع;
2) باورهاى اعتقادى;
3) جهت گیرى هاى عصرى;
4) سبک هاى پردازش و پرورش موضوع .
در اینجا هر یک از آنها را به اختصار مورد بررسى قرار مى دهیم .
2 . 3 . 1 . اختلاف منابع در نظر مفسران
منابع معتبر براى تفسیر در نظر مفسران متفاوت است: یکى معتقد است که تنها منبع معتبر در تفسیر، روایات پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام است; دیگرى بر این باور است که در تفسیر باید تنها بر قرآن و روایات تکیه کرد; سومى براى عقل در کنار قرآن و روایات نقشى بسزا قایل است و دیگرى قرآن را سراسر رمز دانسته، کشف و شهود را تنها کلید گشایش این رمز مى پندارد و . . . .
اختلاف در منابع تفسیر منحصر به اختلاف در منابع اصلى نیست . ممکن است مفسرانى در منابع اصلى با هم اتفاق نظر داشته باشند; اما در فروع یا قواعد متخذ از منابع اصلى و یا نحوه اجراى آنها نظرى متفاوت از یکدیگر داشته باشند . به مثال، در میان مفسرانى که اثر را از منابع تفسیر مى شمارند، عده اى خبر واحد را نیز حجت مى دانند و گروهى حجیت آن را به احکام فقهى منحصر مى سازند (31) یا یکى با اسرائیلى دانستن برخى روایات، استناد به آنها را جایز نمى شمرد و دیگرى چنین دیدگاهى ندارد .
به مثال دیگر، مفسرانى که اجمالا عقل را به عنوان منبع در تفسیر پذیرفته اند، ممکن است در برخى از قواعد عقلى اختلاف نظر داشته باشند; یکى قاعده قبح تکلیف بما لایطاق را قبول دارد و دیگرى این نوع تکلیف را از سوى خداوند جایز مى شمرد .
به هر حال، اختلاف در منابع تفسیرى، کم و بیش در تفسیر همه آیات و سور تاثیر مى گذارد . ما اینگونه اختلافات را مناهج یا روشهاى تفسیرى مى نامیم و تقسیم تفاسیر به ماثور، قرآن به قرآن، شهودى (فیضى اشراقى)، ظاهرى، باطنى، عقلى و اجتهادى را در این چارچوب قابل ارزیابى مى دانیم (32) .
2 . 3 . 2 . باورهاى اعتقادى مفسر
یکى دیگر از عوامل اصلى اختلاف در تفسیر، گرایش هاى مذهبى مفسران است . اختلافات مذهبى و کلامى مفسران سبب تمایز تفاسیر در تبیین پاره اى از آیات قرآن کریم شده است .
به مثال، نحله هاى کلامى چون شیعه، معتزله، اشاعره، ماتریدیه در آیات مربوط به صفات، اسماء و افعال خداوند و عصمت پیامبران تفسیرى متفاوت از یکدیگر عرضه کرده اند .
ذکر این نکته لازم است که فرقه هاى اسلامى با همه اختلافات فقهى و کلامى، در تفسیر اکثر آیات قرآن وحدت نظر دارند، به جز گروههایى چون باطنیه (اسماعیلیه) و برخى از صوفیه که قرآن را سراسر رمز مى دانند . طبیعى است که این گروهها به دلیل اختلاف اصولى در منابع تفسیر، کمترین نقطه اشتراک با دیگر نحله هاى فکرى داشته باشند .
به هر صورت، تنوع در گرایشها و باورهاى دینى و مذهبى سبب پیدایش مذاهب و مکاتب تفسیرى شده و عناوینى چون تفسیر شیعى، تفسیر معتزلى، تفسیر باطنى (اسماعیلى)، تفسیر کلامى، تفسیر صوفى، ناظر به اختلاف مذهبى مفسران است .
2 . 3 . 3 . جهت گیرى هاى عصرى مفسر
مراد از جهت گیرى هاى عصرى، سمت و سوهایى است که ذهن و روان مفسر در تعامل با شرایط و مسائل عصر خود، بدانها تمایل دارد . به طور مثال، در حالى که مهمترین دغدغه فکرى مفسرى تربیت معنوى افراد است، مفسر دیگرى فارغ از این دغدغه، بزرگترین دل مشغولى اش مبارزه با حکومت جور و ایجاد یک حکومت دینى است . به طور قطع، تفسیر این دو مفسر در عین دارا بودن نقاط مشترک فراوان، هر یک داراى جهت گیرى خاص خود است، حتى اگر آن دو مفسر در استناد به منابع و نیز باورهاى مذهبى و کلامى با هم یکسان بیندیشند .
باید گفت که روحیات مفسر، میزان بهره مندى او از دانش هاى مختلف، دغدغه هاى فکرى او نسبت به دین، انسان، مسائل اجتماعى و تحولات زمان از اهم امورى است که در شکل گیرى انواع تفسیر عصرى مؤثر است . به مثال، در عصرى که تحولات شگرف علمى، افکار را مسحور و مسخر خویش ساخته بود، مفسرانى چون طنطاوى با عرضه تفاسیرى با جهت گیرى علمى، تلاش کردند تا هماهنگى قرآن و وحى را با علم و دانش نشان دهند .
عرضه مسائل و شبهات جدید به قرآن خود از مسائلى است که اختلاف در تفسیر را باعث شده است . بدون تردید، قرآن کریم در هنگام نزول، در مقام بیان همه مسائلى که امروز مطرح مى شود، نبوده است; ولى مسلمانان همیشه خواسته اند با مراجعه به قرآن کریم، درستى یا نادرستى مسائل زمان خود را دریابند . از آنجا که بسیارى از مسائل جدید داراى جوانب و لایه هاى مختلف است، هر مفسرى با مهم دیدن لایه یا جنبه اى از موضوع، به سراغ ظواهر، اطلاقات و عمومات قرآن کریم رفته است و در نتیجه پاسخ هاى مختلف از قرآن دریافت کرده اند .
در هر صورت، بسیارى از اوصافى که براى تفسیر ذکر مى شود، نشانه جهت گیرى خاص مفسران است; اوصافى چون تفسیر عصرى، تاریخى، اخلاقى، تربیتى، هدایتى، ارشادى، روحانى، علمى، اجتماعى و تقریبى (تقریب گرایانه) از این دست است .
2 . 3 . 4 . سبکهاى پردازش و پرورش موضوع
مفسران علاوه بر اختلاف در روش، گرایش و جهت گیرى، در تنظیم و بیان مطالب نیز داراى شیوه هاى گوناگونى هستند که بیشتر به دو عامل ذوق و سلیقه شخصى و درک شرایط مخاطب برمى گردد .
مفسرى ترجیح مى دهد تفسیرش را به سبک مزجى بنویسد; مفسر دیگرى به دلیل علاقه و تبحر در لغت، بحثهاى لغوى را بسیار گسترده مطرح مى کند; مفسر دیگرى با توجه به تسلطى که بر قواعد فقهى و اصولى دارد، تفسیرش را به سبک کتب فقهى مى نگارد; مفسرى ترجیح مى دهد بحثهاى تفسیرى را به صورت موضوعى مطرح کند; دیگرى بر آن است که مراد هر یک از آیات را به ترتیب موجود در مصحف بیان کند . باید توجه داشت که اختلاف در شیوه هاى تنظیم و بیان مطالب، با مناهج، مذاهب و اتجاهات تفسیرى ارتباطى ندارد . ما این نوع اختلافات در تفسیر را سبکهاى پردازش و بیان تفسیرى مى نامیم .
سبکهاى بیان در تفسیر را نیز مى توان به دو قسم کلى و جزئى تقسیم کرد: سبکهایى چون مزجى، بیان مختصر، بیان تفصیلى، تفسیر ترتیبى (ترتیب نزول – ترتیب موجود) و موضوعى، سبکهاى کلى هستند که هر یک از مفسران در تفسیر خود از یکى از آنها پیروى مى کنند . بقیه امور از موارد جزئى است که ذوق و سلیقه شخصى مفسران در پدید آوردن آن دخالت تام دارد .
3 . خاتمه
در خاتمه ذکر چند نکته را لازم مى دانیم .
1) وجود مناهج، مذاهب، اتجاهات و سبکهاى بیانى مختلف در تفسیر نباید موجب این پندار شود که مفسران در هیچ موردى با هم توافق نظر ندارند; بلکه با وجود همه این اختلافات و تنوع ها، اکثر مفسران از اصول و قواعد ثابتى پیروى مى کنند .
2) روش ها، گرایش ها و سبکهاى تفسیرى همیشه نافى یکدیگر نیستند; بلکه در بسیارى از موارد مکمل یکدیگرند . چه بسیار پرده هاى ناخوانده اى از بطون قرآن کریم وجود دارد که با عرضه تفاسیر با روشها، گرایش ها و سبکهاى مختلف و تضارب آرا خوانده خواهد شد . علاوه بر آن، وجود روش ها و گرایش هاى مختلف مى تواند در تنقیح مطالب ونشان دادن درجه صحت هر یک مفید باشد .
3) گاهى عنوانى به صورت مشترک به کار گرفته مى شود . به طور مثال، گاهى مراد از تفسیر عرفانى تفسیرى است که در آن از کشف و شهود به عنوان یک منبع و منهج در رسیدن به مراد خداوند استفاده شده است که در این صورت جزو مناهج تفسیرى به شمار مى آید و گاهى این عنوان به تفسیرى اطلاق مى شود که مفسر داراى جهت گیرى معنوى و اخلاقى و تربیتى است که در این صورت این عنوان در زیر مجموعه جهت گیرى هاى تفسیرى (اتجاهات) قرار مى گیرد .
4 . خلاصه و نتیجه
با بحثى که گذشت اهم اسباب و عوامل اختلاف در تفسیر روشن شد . به طور کلى، اختلاف یا از ناحیه متن است یا از ناحیه موقعیت نزول و قراین حالى و مقامى و یا از ناحیه گزینش هاى مفسر در روش، گرایش، جهت گیرى عصرى و سبک بیان است .
تفاسیر از ناحیه اختلاف نظر مفسران به چند عنوان قابل دسته بندى است:
1) مناهج تفسیرى که مربوط به پذیرش نوع و نحوه استناد به منابع است .
2) مذاهب تفسیرى که بیان کننده نوع باورهاى مذهبى وکلامى مفسر است .
3) اتجاهات تفسیرى که حاکى از جهت گیرى هاى خاص مفسر و تاثیر و تاثر او از مسایل زمان است .
4) سبکهاى بیان در تفسیر که عبارت از نحوه پردازش و پرورش موضوع و تنظیم مطالب براى مخاطبان است . معارف قرآن
دکتر محمد کاظم شاکر
پاورقیها:
1) تکویر/17 .
2) بقره/228 .
3) مدثر/4 .
4) ر . ک: طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 9- 10، ص 580، ذیل آیه .
5) حدید/25 .
6) ر . ک: قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 17، ص 260، ذیل آیه .
7) مائده/6 .
8) ر . ک: قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 87- 88، ذیل آیه .
9) زخرف/60 .
10) ر . ک: ماوردى، النکت والعیون، ج 5، ص 234- 235، ذیل آیه; طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 9- 10ص 81، ذیل آیه .
11) مجادله/3 .
12) مائده/89 .
13) نساء/92 .
14) ر . ک: قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 6، ص 280- 281 . ذیل آیه 89 مائده و نیز ج 17، ص 282، ذیل آیه 3 مجادله .
15) انشقاق/6 .
16) ر . ک: عبدالرحمن بن على الجوزى، زادالمسیر فى علم التفسیر، ج 8، ص 227، ذیل آیه; طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 9- 10، ص 699، ذیل آیه .
17) آل عمران/7 .
18) نور/4- 5 .
19) ر . ک: قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 12، ص 180; طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 7- 8، ص 199 .
20) جاثیه/23 .
21) ر . ک . ماوردى، النکت و العیون، ج 5، ص 364، ذیل آیه .
22) انعام/141 .
23) ر . ک: طبرسى، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 3- 4، ص 578، ذیل آیه; قرطبى، الجامع لاحکام القرآن، ج 7، ص 99- 100، ذیل آیه .
24) تکویر/24 .
25) ر . ک: ابن جریر طبرى، جامع البیان عن تاویل آى القرآن، ج 15، ص 102، ذیل آیه .
26) محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص 627 .
● آدرس اینترنتی: http://www.seraj.ir/engine/View_article.asp?LangStr=f_&ID=A419