با اهدای سلام خدمت پرسشگر محترم؛
عجب و تکبر بدترین و خطرناک ترین رذایله اخلاقی است که بندگی انسان را تهدید می کند. در مقابل آن تواضع در مقابل خداوند و اولیای الهی برترین و مفیدترین صفت اخلاقی است که انسان را بالا می برد و سعادتمند می سازد. از انسان متکبر، مردم نیز گریزانند اما انسان متواضع را دوست دارند،هر کس تواضع کند خداوند آن را بالا می برد و متکبر را بر زمین می زند. جالب اینجا است که در روایت می فرماید: تنها صفت اخلاقی که بر آن حسد برده نمی شود تواضع است.
نکته دیگر این است که عجب و تکبر گرچه ارتباطی وثیق با یکدیگر دارند اما با هم متفاوتند. معجب خود را بزرگ می بیند فارغ از مقایسه با دیگران اما متکبر کسی است که خود را از دیگران برتر پندارد.
البته ان شاء الله حضرتعالی مشمول این سخنان نیستید. زیرا متکبر در جهل مرکب است. یعنی خود را از دیگران برتر می داند و خود نمی داند که برتر نیست. به عبارت دیگر متکبر خود را متکبر نمی داند اما شما بحمدالله متذکر این نکته هستید و در همان ابتدای راه که نفستان می خواهد از مسیر حق خارج شود جلوی او را گرفته اید. فکر نکیند این مشکل شخصی شما است .این مشکلی است که برای همه راهیان سلوک در ابتدای راه پیدا می شود و باید به سلامت و سرعت از آن عبور کنند.
اما راه رهایی از این رذیله چنان که علمای اخلاق فرموده اند چند مورد است که به اجمال اشاره می گردد:
1.خداوند را عبادت کنید و از حضرتش بخواهید که این رذیله را از شما برطرف کند. همین دعا و عبادت و خواستن شما را رشد می دهد و پستی تکبر را از انسان می رهاند.
2.قرآن بخوانید و در آن تدبر کنید. قرآن عظمت خداوند را به او می چشاند و باعث تواضع او در برابر پروردگار عالم و سپس بندگان او می شود.
3.بدانید که تقرب انسان ها نزد خداوند نه فقط به گناه یا گناه نکردن آن ها است بلکه به سعی آن ها بستگی دارد. یعنی اگر فردی که در خانواده مذهبی به دنیا نیامده است و در فضای معنوی بزرگ نشده است نمازش را ولو بدون حضور قلب بخواند نزد خداوند برتر از کسی است که همه شرایط برای او فراهم بوده و نمازش را با حضور قلب بیشتری از او به جا می آورد. زیرا آن فرد اول مثلا ده واحد سعی کرده تا به اینجا رسیده و فرد دوم هفت واحد. خداوند اجر و مزد را به سعی فرد می دهد نه به شرایط و وضعیت فعلی شان. لیس للانسان الا ما سعی. با این فرمول دیگر هر گناهکاری را ببینید دیگر حق ندارید به او به چشم حقارت بنگرید زیرا شاید او سعی و تقربش نزد خداوند از شما بیشتر باشد.
4. با برتر و با تقوی تر از خودتان رفت و آمد کنید یا سر درسش بروید. در کار آخرت خود را با بالاتر از خود مقایسه کیند تا نقص های خود را ببینید و متوجه شوید چقدر از قافله عقبید.
5. در خطبه متقین در نهج البلاغه صفات متقین را بخوانید تا بدانید کدامیک از صفات و ویژگی های ایشان را ندارید و به ضعف های خود واقف شوید. اتفاقا در همانجا آمده که یکی از خصلت های متقین این است که عمل خوب خود را کوچک و اعمال بدشان را بزرگ می بینند. اگر انسان بداند راه سلوک چقدر طولانی و پر زحمت است و به اصطلاح جایی است که عقاب پر بریزد عجب و غرور از درونش پر می کشد. جایی که امام حسین علیه السلام در مناجات عرفه خود به خداوند عرض می کند: من کان محاسنه مساویه: یعنی ای خداوند من کسی هستم که خوبی هایم هم بدی است یعنی سراسر نقصم و هر چه کمال است از تو است. دیگر من و شما باید حساب کار خودمان را بکنیم.در سیره علما نیز آمده است که پیوسته از نماز ها و عبادت های خود توبه می کردند.
6. از همه مهم تر این است که فردی که تکبر می روزد تصور غلطی دارد؛ یعنی خوبی های خود را از خود می بیند و خداوند را نمی بیند. حال آنکه همه خوبی ها از خدا است. اگر کسی بینش صحیح داشته باشد متوجه می شود هر عمل یا صفت خوبی دارد خداوند به او داده و او هیچ از خود ندارد. بلکه باید خداوند را بر همه این خیرات شکر گذار باشد. اگر خدا نمی خواست ما توفیق همین اعمال خیر ناقص را هم نمی یافتیم. پس از هر نماز دستور به سجده شکر داده اند که همین را یاد بگیریم.
7. در انجام اعمال، قبول خداوند را در نظر بگیرید و همتتان در قبولی باشد نه صرف انجام عمل. واقعش هم همین است که بزرگان همه سعی در قبولی عمل داشتند. با این حساب شمایی که نمی دانید حتی یک عمل هم از شما پذیرفته شده یا نه چه تکبری و چه عجبی!
این ها مواردی است به صرف دانستن کارگر نمی افتد بلکه باید عمل شود و تکرار شود تا برای نفس سرکش جا بیافتد و الا آن را نمی پذیرد و تواضعی در برابر حق نخواهد کرد. موفق باشید.
مطالعه کتاب چهل حدیث اما م خمینی ره بسیار برای از بین بردن تکبر انسان مفید است. زیرا مملو است از موعظه و تخویف انسان نسبت به غفلت هایش.