فرق بین نسخ و بدادر فرق نسخ و بدا با دیدگاه‌های مختلفی بیان شده است که در این جا به نقد و بررسی سه دیدگاه می‌پردازیم:1. آمدی در فرق بین آن‌ها می‌نویسد: «بدا مستلزم «علم بعدالجهل» و «ظهور بعدالخفاء» است و این بر خداوند محال است، ولی نسخ این چنین نیست، زیرا بعید نیست که خداوند در ازل بداند که امر به فعل معیّن در زمانی خاص دارای مصلحت، ولی در زمان بعد نهی از آن دارای مصلحت است.» (1)بیشتر علمای اهل سنت نظیر نحاس، مکی بن ابی طالب، ابن حزم و دیگران این مطلب را در فرق بین بدا و نسخ بیان کرده‌اند و ناجوان مردانه شیعه را از معتقدان به بدا، به این معنا، معرفی کرده‌اند و هدف انواع تهمت‌ها قرار داده اند.هرچند این مطلب در فرق بین بدا به معنای لغوی و نسخ اصطلاحی رواست، لکن همان گونه که درجای خود بیان شد، بدا در عرف امامیه اصطلاح خاصی است و از معنای لغویِ آن جدا شده است و به مجاز این واژه درباره‌ی خدا به کار برده شده است. همان گونه که نسخ نیز به معنای حقیقیِ آن درباره‌ی باری تعالی صادق نیست و همان گونه که آمدی و دیگران آورده اند، به صورت مجاز در مورد خداوند استعمال شده است؛ بنابراین، بیان آمدی نمی تواند فارق این دو اصطلاح باشد.
2. میرداماد و گروهی دیگر از دانشمندان در فرق بین نسخ و بدا فرموده اند: «بدا در عالم تکوین هم چون نسخ در تشریع و قانون گذاری است (و از نظر امکان، وقوع ارکان، شرایط و دیگر امور مربوط هیچ گونه تفاوتی ندارند). گویا نسخ بدایی است در تشریع و بدا نسخی در تکوین؛ بنابراین، نسخ را می‌توان بداء تشریعی و بدا را نسخ تکوینی دانست.» (2)
3. بعضی دیگر از محققان در این باره بیان زیبایی دارند و در فرق بین بدا و نسخ می‌نویسد: «معنای نسخ به معنای بدا نزدیک است، ولی عین آن نیست؛ چون در بدا مقتضایِ ثبوتیِ «شی» موجود است، ولی در نسخ مقتضایِ ثبوتیِ حکم بعد از پایان زمان آن موجود نیست هرچند مقتضای اثباتی (اطلاق ادلّه) حکم موجود است؛ بنابراین، در هر دو ظاهرشدنِ چیزی است برخلاف مقتضیات پیشین هرچند مقتضی در بدا ثبوتی بوده است، ولی در نسخ اثباتی.» (3)
با این که در این بیان تصریح نشده است که بدا مربوط به تکوینیات و نسخ مربوط به تشریعیات است، ولی تعبیراتی نظیر «شیء» و «اطلاق ادله حکم» که در آن به کار گرفته شده است، حکایت از این مطلب دارد؛ بنابراین، این بیان از آن جهت به بیان پیشین برمی گردد و در مجموع، دو بیان اخیر بهترین فارق بین نسخ و بداست.
پی‌نوشت‌ها:
1. الاحکام فی اصول الاحکام، ج3، ص 121.
2. میرمحمدباقر داماد، نبراس الضیاء، ص 25.
3. محسن خرازی، بدایة المعارف الالهیه فی شرح عقائد الامامیه، ج1، ص 201.
بر گرفته از مقاله : حسینی زاده، سیدعبدالرسول؛ (1390)، بررسی تطبیقی نسخ در قرآن کریم، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول