فضانوردان شوروی چگونه برای حضور در فضا آموزش می‌دیدند

در سیزده آوریل سال ۱۹۶۱ روزنامه‌نگار روزنامه‌ی ایزوستیا از شوروی، جورجی استروموف با اولین مردی که به فضا رفت، ملاقات می‌کند؛ او یوری گاگارین است. استروموف درباره‌ی او این‌گونه گزارش می‌دهد: «مردی با روحیه‌، تند و تیز به همراه لبخندی شگفت‌انگیز که صورتش را روشن می‌کند و گاهی گودی‌هایی روی گونه‌ی او ظاهر می‌شود. او از کنجکاوی‌هایی که باعث تحت فشار قرار گرفتنش برای ارائه‌ی جزئیاتی از آنچه در طول یک و نیم ساعت حضورش در خارج از زمین دیده و تجربه کرده، قدردانی می‌کند.»

در کتابچه‌ای که به مناسبت سفر مرد اهل شوروی در فضا منتشر شده است، مصاحبه با گاگارین در چندین صفحه ادامه دارد. این فضانورد، تجربه‌اش را این‌گونه توصیف می‌کند: «افق منظره‌ای منحصربه‌فرد و به گونه‌ای غیر معمول زیبا را به نمایش می‌گذارد.» او اتحاد جماهیر شوروی را هم تحسین می‌کند و دراین‌باره‌ می‌گوید: «من سفر خود را وقف تمام مردمانمان می‌کنم که در صف اول بشریت قدم می‌زنند و جامعه‌ی جدیدی می‌سازند.»

در یک سیستم سیاسی که روزنامه‌نگاری به ‌جای تصویری واقع‌گرایانه از وقایع، به سمت تبلیغات گرایش دارد، می‌توان به‌راحتی استدلال کرد که نقل‌ قول‌های گاگارین ساختگی است. این سخنان ممکن است توسط سانسورگران تغییر کرده باشد؛ اما احتمال زیادی وجود دارد که سخنان واقعی این فضانورد نیز باشند. گاگارین، خلبان جنگنده که در یک دهکده‌ی کوچک بزرگ شده بود، یک مرد اهل خانواده‌ی بسیار دوست‌داشتنی بود. او واقعا خوش‌چهره، باشخصیت و از همه مهم‌تر، عضو وفادار و دارنده‌ی کارت حزب کمونیسم بود.

یوری الکسی‌یویچ گاگارین که فضانورد روس و نخستین فضانورد جهان بود، در روز ۱۲ آوریل ۱۹۶۱ با فضاپیمای وُستوک-۱ به فضا رفت و به مدت ۱۰۸ دقیقه مدار زمین را یک دور به‌طور کامل پیمود. عصر سفرهای فضایی انسان با این پرواز آغاز شد. به نقل از ویکی‌پدیا، یکی از دغدغه‌های دولت‌مردان و مسئولان سازمان فضایی شوروی، انتخاب تاریخی مناسب برای نخستین سفر فضایی بود. بر اساس اطلاعات کسب‌شده، مقامات شوروی گمان برده بودند که برنامه‌ی اولین سفر فضایی آمریکا در روز ۲۰ آوریل ۱۹۶۱ اجرا می‌شود. آنان مصمم بودند فضانورد خود را قبل از آن تاریخ به فضا بفرستند.

در عمل، اولین فضانورد آمریکایی تا یک ماه بعد از آن تاریخ پرواز نکرد. برنامه‌ی آمریکا برای فرستادن فضانورد به بلندپروازی برنامه شوروی نبود و فضاپیمای آمریکایی مرکوری برای پرواز به مدار زمین طراحی نشده بود؛ بلکه قرار بود پروازی کوتاه در مسیر پرتابه‌ای (Ballistic) زیر مدار زمین در ارتفاع حدود ۱۰۰ مایلی داشته باشد. البته بر اساس تعاریف رسمی، می‌شد همین پرواز کوتاه را «اولین پرواز فضایی» دانست. به همین علت، بازه زمانی بین روزهای ۱۱ تا ۱۷ آوریل همان سال برای اولین پرواز فضایی شوروی در نظر گرفته شد.

به نقل از بی‌بی‌سی، یوری گاگارین پس از پرواز تاریخی خود به سمت ریاست مرکز آموزش فضانوردان در شهرک ستاره‌ها انتخاب شد. در همین حال و در کنار حرفه‌ی رسمی، او با بازدید و سخنرانی در شهرها و کشورهای گوناگون، نقش عمده‌ای در افزایش آگاهی عمومی در مورد سفرهای فضایی ایفا کرد. هشت سال پس از سفر فضایی‌اش، یوری گاگارین در یک سانحه هوایی کشته شد.

گاگارین به خاطر سفر فضایی تاریخی خود تبدیل به ستاره‌ای جهانی شد و نشان‌ها و عنوان‌های افتخار بی‌شماری از سراسر جهان دریافت کرد. شب ۱۲ آوریل هر سال به‌عنوان «شب یوری» گرامی داشته  و جشن‌ها و گردهمایی‌هایی در سراسر جهان به یاد نخستین فضانورد جهان برپا می‌شود.

برنامه‌ی اولیه‌ی انسانیِ فضایی ناسا در انظار عمومی پخش شد؛ اما اخیرا داستان کامل نحوه‌ی انتخاب و آموزش فضانوردان توسط اتحاد جماهیر شوروی منتشر شده است. امپراتوری کمونیست مشتاقانه این ایده را گسترش می‌داد که انتخاب برای همه آزاد است و این اولین مردان در فضا و اولین زن (والنتینا ترشکووا) داوطلب بودند؛ اما این مطلب به‌طور کامل صحیح نیست.

گاگارین پس از احراز صلاحیت خلبانی جنگنده، در یک فرودگاه هوایی دورافتاده در مرز نروژ و روسیه با جنگنده‌های جت میگ-۱۵ در مرزهای غربی جنگ سرد مستقر بود. در اواخر تابستان ۱۹۵۹، دو پزشک برای مصاحبه با یک گروه خلبان منتخب به پایگاه می‌رسند. پزشکان پس از شروع با فهرستی در حدود ۳۵۰۰ نامزد بالقوه، جست‌و‌جوی خود را به حدود ۳۰۰ خلبان در غرب روسیه محدود کردند.

استیون واکر، نویسنده‌ی کتاب «فراتر از آن» که سال‌ها برای جست‌وجوی آرشیوهای روسی تلاش کرده است تا داستان کامل مأموریت گاگارین را جمع‌آوری کند، دراین‌باره می‌گوید: «افرادی که با آن‌ها مصاحبه می‌شد، هیچ سرنخی نداشتند که چرا با آن‌ها مصاحبه می‌کنند.» مصاحبه شامل یک گفت‌وگوی ظاهرا معمولی در مورد شغل، آرزوها و خانواده بود. برخی از مردان برای گفت‌و‌گوی دوم دعوت می‌شدند. پزشکان ادعا می‌کردند که به‌دنبال نامزدهایی برای نوع جدیدی از ماشین پرواز هستند؛ اما در هیچ زمانی انگیزه‌ی واقعی خود را نشان نمی‌دادند.

استیون واکر دراین‌باره می‌گوید: «آن‌ها به‌دنبال خلبان‌های نظامی هستند؛ افرادی که قبلاً برای احتمال کشته شدن خود برای کشورشان ثبت ‌نام کرده‌اند که در واقع این همان چیزی است که ما در اینجا با آن دست‌وپنجه نرم‌ می‌کنیم؛ زیرا لزوما شانس زنده بازگشتن چندان زیاد نیست.» درحالی‌که ناسا خلبان‌های آزمایشی نظامی را به‌عنوان اولین فضانوردان خود انتخاب می‌کند تا با مرکوری، فضاپیمای پیچیده خود پرواز کنند، وستوک، کپسولِ شوروی برای کنترل از زمین طراحی شده است. به جز موارد اضطراری، خلبان‌ها پرواز زیادی انجام نخواهند داد.

واکر می‌گوید: «آن‌ها به‌دنبال افرادی نیستند که تجربه‌ی زیادی داشته باشند؛ بلکه آنچه آن‌ها به دنبالش هستند، اساسا نسخه‌ی انسانی یک سگ است. کسی که می‌تواند آنجا بنشیند و مأموریت را تحمل کند، سپس با نیروهای شتابی مقابله کرده و زنده بازگردد.» دقیقا مانند سگ‌های فضایی که دانشمندان موشکی شوروی بیش از یک دهه است که به فضا پرتاب می‌کنند، فضانوردان باید مطیع و کوچک باشند تا در کپسول تنگ جا شوند.

در پایان، به ۱۳۴ فرد منتخب که همه خلبان‌های جوان، با قد کمتر از ۷ فوت و ۵ اینچ (۱۶۸ سانتی‌متر) بودند، فرصت داده می‌شود تا برای این مأموریت فوق مخفی داوطلب شوند. به برخی گفته می‌شود که این مأموریت شامل آموزش پرواز با یک فضاپیما است. برخی دیگر معتقدند که این مدل جدیدی از هلی‌کوپتر است. هیچ یک از خلبان‌ها مجاز به بحث درباره‌ی این پیشنهاد با همکاران یا مشورت با خانواده‌اش نیست.

در همین حال، در آوریل ۱۹۵۹، ایالت متحده‌ی آمریکا نام هفت فضانورد مرکوری را اعلام می‌کند. نامزدها یک سری تست‌های طاقت‌فرسای جسمی، پزشکی و روانی که دقیقا در کتاب تام ولف (و فیلم بعدی و مجموعه‌ی تلویزیونی اخیر آن) به نام The Right Stuff آورده شده، پشت سر گذاشتند. هنگامی که در یک کنفرانس مطبوعاتی از جان گلن، نامزد فضانوردی سؤال شد که در میان تست‌ها کدام را کم‌تر از بقیه دوست دارد. او پاسخ داد: «انتخاب یکی از آن‌ها دشوار است؛ زیرا اگر بفهمید چه تعداد دهانه در بدن انسان وجود دارد و تا چه حد می‌توانید به هر یک از آن‌ها بروید، می‌توانید پاسخ دهید که کدام یک از آن‌ها برای شما سخت‌ترین خواهد بود.»

اما با توجه به سؤالات بسیاری که در مورد چگونگی کنار آمدن انسان با سخت‌گیری‌های فضانوردی، شتاب، بی‌وزنی و انزوا باقی مانده است، به هر حال دلیلی برای انتخاب افرادی با بیش‌ترین توانایی جسمی و روانی وجود دارد. فردی که مسئول آزمایش نامزدهای فضایی شوروی است، ولادیمیر یزدوفسکی، استاد انستیتوی هواپیمایی و پزشکی فضایی مسکو است. وی قبلا بر برنامه‌‌ی سگ‌هایی فضایی نظارت داشته و توسط همکاران (در خلوت) مردی خشن و مغرور توصیف شده است. واکر او را مردی با نوعی از چهره‌ی ترسناک جیمز باند توصیف می‌کند که با این افراد بی‌رحمانه برخورد می‌کرد.

تقریبا در هر مورد، آزمایش‌های شوروی طولانی‌تر، سخت‌تر و دقیق‌تر از آزمایش‌های تحمیل‌شده توسط فضانوردان آمریکایی است. بیش از یک ماه، داوطلبان تزریق، کاوش و تولید می‌شوند. آن‌ها را در اتاق‌هایی که دما تا هفتاد درجه‌ی سانتی‌گراد افزایش پیدا می‌کند، قرار می‌دهند. محفظه‌هایی که به‌تدریج با کمبود اکسیژن مواجه شده و صندلی‌هایی لرزشی که لحظه‌ی پرتاب را شبیه‌سازی می‌کنند. برخی از نامزدها از هم می‌پاشند، بقیه فقط بیرون می‌روند.

در تمام مراحل، مردان از گفتن آنچه انجام می‌دهند به خانواده و دوستانشان منع شده‌اند. حتی در ماهِ تست‌ها هنوز عده‌ای بودند که نمی‌دانستند برای چه تست انجام می‌دهند. سرانجام ۲۰ نفر از این جوانان موفق به آموزش در یک مرکز جدید فضانوردی می‌شوند. در ابتدا تنها چند کلبه‌ی نظامی در جنگلی نزدیک به مسکو است؛ اما نام آن به Star City تغییر خواهد یافت. هیچ کنفرانس مطبوعاتی و اطلاعیه‌ای وجود ندارد. به‌طور رسمی، برنامه‌ی پرواز فضایی انسانِ شوروی هنوز وجود ندارد.

واکر دراین‌باره می‌گوید: «اگر پایگاه را ترک کنند، به آن‌ها گفته می‌شود که به کسی نگویند چه کاری انجام می‌دهند، چرا آنجا هستند، اگر کسی سؤال کند، آن‌ها باید بگویند که عضو یک تیم ورزشی هستند. همه چیز کنترل می‌شود. همه چیز مخفی است. همه چیز پشت درهای بسته است.» برنامه‌ی آموزشی، خود شبیه به برنامه آمریکایی‌ها است اما تأکید کمتری بر کنترل فضاپیما دارد. درست مانند سگ‌های فضایی، مردان با شتاب‌های گیج‌کننده‌ای روی سانتریفیوژ می‌چرخند، برای چند روز در اتاق‌های ایزوله‌ی ضد صدا حبس می‌شوند و تقریبا مورد ارزیابی‌های فیزیکی و روانی قرار می‌گیرند.

یک تفاوت قابل ‌توجه با برنامه‌ی آمریکایی‌ها، میزان آموزش چتر نجات روس‌ها است. دلیل این امر آن است که برای جلوگیری از آسیب‌دیدگی جدی بر اثر برخورد، باید از فضاپیمای خود به بیرون پرتاب شوند. این واقعیت که کپسول و خلبان آن به‌صورت جداگانه فرود می‌آیند، راز دیگری است که تا سال‌ها بعد فاش نمی‌شود. درحالی‌که چندین مرد دیگر نتوانستند نمره‌ی لازم را کسب کنند، یک گروه اولیه متشکل از شش فضانورد برای اولین پروازها انتخاب می‌شوند. زمانی‌که ناسا می‌کند امیدوار است اولین مرد خود را در بهار ۱۹۶۱ به فضا بفرستد، سرگئی کورولف، رئیس برنامه‌ی اتحاد جماهیر شوروی متوجه می‌شود که فرصت محدودی باقی مانده است.

در ۵ آوریل ۱۹۶۱، فضانوردان به آنچه در حال حاضر به‌عنوان کیهان فضایی بایکورنو در صحرای قزاقستان شناخته می‌شود، می‌رسند. هنوز هم هیچ یک از آنان نمی‌داند چه کسی اولین مرد حاضر در فضا خواهد بود. سرانجام، تنها چند روز قبل از پرتاب، شانس درِ خانه گاگارین را می‌زند. تا زمانی‌که گاگارین در مدار بالای زمین است، هیچ‌کس به جز نزدیک‌ترین افراد به برنامه‌ی فضایی نام او را نمی‌داند.

به گزارش خبرنگار ویژه ازوستیا، استروموف، صبح روز ۱۲ آوریل «یوری گاگارین» آخرین خوش‌وبش‌ها را با دوستان در پایین موشک انجام داده و سپس وارد فضاپیما شد. چند ثانیه بعد فرمان داده شد. فضاپیمای غول‌پیکر به سمت ستارگان برخاست. او فرزند ارسالی اتحاد جماهیر شوروی را به زمین بازمی‌گرداند. خلبانی فضایی با Right Stuff روسی (اشاره به نامِ کتاب گفته‌شده در بالا).

تا پیش از پرواز گاگارین، هیچ انسانی به فضا نرفته بود. همچنین هیچ انسانی خارج از جو زمین و در شرایط بی‌وزنی قرار نگرفته بود. پزشکان و روانشناسان نگران این بودند که فضانورد با ورود به مدار زمین و قرار گرفتن در بی‌وزنی از یک سو و مشاهده‌ی فضای بیکران و کره زمین از سوی دیگر، تعادل روانی خود را از دست داده و دست به اقدامات غیر قابل ‌پیش‌بینی بزند.

به همین دلیل فضاپیمای وستوک-۱ به‌گونه‌ای ساخته شده بود که تمام پرواز را به‌طور خودکار انجام دهد. تنها راه از کار انداختن کنترل خودکار و به دست گرفتن ناوبری فضاپیما، وارد کردن شماره‌ی رمز ویژه‌ای در سیستم ناوبری بود. این شماره رمز روی کاغذی نوشته شده و در پاکتی سربسته در داخل فضاپیما قرار داده شده بود. کنترل دستی فضاپیما تنها در حالتی امکان داشت که فضانورد در حالت روانی مناسب قرار داشته و توان باز کردن پاکت، خواندن شماره‌ی رمز و وارد کردن آن شماره به سامانه‌ی ناوبری را داشته باشد.

مجمع عمومی سازمان ملل در نشست ویژه‌ای به تاریخ ۷ آوریل ۲۰۱۱ قطعنامه‌ای صادر کرد که به موجب آن، روز ۱۲ آوریل به مناسبت سالگرد پرواز تاریخی یوری گاگارین به دور مدار زمین (۱۲ آوریل ۱۹۶۱)، «روز پرواز فضایی بشر» نام‌گذاری شده‌ است. پیش‌نویس این قطعنامه را کشور روسیه که وارث فعالیت‌های فضایی اتحاد جماهیر شوروی سابق است، به مناسبت پنجاهمین سالگرد سفر فضایی یوری گاگارین به مجمع عمومی سازمان ملل ارائه کرده بود.