فلسفه امتحان و آزمودن انسان ها چيست؟

خداوند متعال انسان ها را آفريده  و آنها را به سوي كمال وجوديشان هدايت كرده است. انسان ضمن برخورداري از اين هدايت عمومي از هدايت خاص ديگري نيز بهره مي برد. هدايت خاص انسان با جعل قوانين تحقق مي يابد تا او با اختيار و اراده خود راه كمال را پيموده و از اين رهگذر، امتحان خود را پس داده، قواي بالقوه خود را به فعليت و كمال هاي مكنون خود را به منصه ظهور برساند و به جايگاه نهايي لايق خود سعادت ابدي يا شقاوت دائمي ، شكر يا ناسپاسي، پيروزي يا شكست برسد.
قرآن  كريم در برخي آياتي كه از نمونه ها و مصاديق امتحان سخن به ميان آورده، به جزييات فلسفه امتحان نيز اشاره كرده، كه در ادامه به آنها مي پردازيم:
1.توبه و بازگشت به حق: خداوند برخي بندگان را با شادي ها و غم ها و بديها و نيكي ها آزموده تا اندرز گرفته توبه كنند و به حق بازگردند: «وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»[1] 2.خالص كردن مومنان و نابودي كافران: خداوند در گذر زمان و به تدريج با آزمونها اهل ايمان را از شائبه هاي كفر و نفاق و… دورساخته و ايمان آنها را خالص مي گرداند و كافران را كه كفر و شرك آنها را فرا گرفته به محق و نابودي مي كشاند: «وَلِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ»[2] 3. ظاهر ساختن باطن انسان ها و جدا سازي انسان هاي پاك از خبيث: امتحان براي ظاهر گردن سريره هاي انسان ها و پيداشدن اخلاص يا نفاق آنان است: «وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ»[3] بنابراين خداوند بر اساس سنت امتحان پاكان را از افراد خبيث و پليد جدا مي سازد: «حَتَّى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ»[4] 4. شناخته شدن نيكوكارتران: خداي سبحان آسمانها و زمين و مرگ و زندگي و … را آفريد تا انسان ها رابيازمايد و معلوم شود چه كسي عملش نيكوتر است: «وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ … لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»[5] 5. سنجش ميزان صبر بر محروميت ها و رضايت از برخورداري ها: انسان ها به وسيله يكديگر امتحان مي شوند تا اينكه شكيبايي آنها معلوم گردد: «وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ»[6] و رضايت هركس به آنچه از آن برخوردار شده يا از آن محروم گشته آشكار شود.
6 .شناخته شدن مجاهدان و صابران: از ديگر اهداف امتحان، شناخت پيكارگران و صابران بيان شده تا بدين وسيله ايشان پاداش خود را دريافت كنند.« وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ»[7] 7. دستيابي به تقوا: خداوند مومنان را تمرين داده يا سختي و مشقت را بر آنها تحميل مي كند تا با اين امتحان الهي، قلبهايشان به تقوا متخلق گردد.« أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى»[8] 8. مشخص شدن شاكر و ناسپاس: بجز مواردي كه خداوند در آن مستقيما فلسفه امتحان را بيان داشته، در آيه اي نيز از قول حضرت سليمان چنين نقل كرده كه برخورداري وي از فضل الهي براي امتحان اوست تا معلوم گردد كه وي سپاسگزاري مي كند يا كفران مي ورزد: «قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ»[9] گذشته از موارد ياد شده در روايات نيز تهذيب نفس و رسيدن به مقام رضا و رسيدن انسان ها به پاداش و كيفر اعمال نيك و بد خويش از فلسفه هاي امتحان ياد شده است. [10] پي نوشت:
[1] .  و آنها را به نيكي ها و بدي ها آزموديم شايد بازگردند. اعراف، 168
[2] . و تا خداوند افراد با ايمان را خالص گرداند (و ورزيده شوند) و كافران را تدريجا نابود سازد.  آل عمران، 141
[3] . و اينها براي اين است كه خداوند آنچه در سينه شما پنهان است بيازمايد و آنچه در دلهاي شما (از ايمان) مي‏ باشد خالص گرداند. آل عمران، 154
[4] .  تا آنكه ناپاك را از پاك جدا سازد.  آل عمران،179
[5] . او كسي است كه آسمانها و زمين را در شش روز (شش دوران) آفريد …(بخاطر اين آفريد) تا شما را آزمايش كند تا كداميك عملتان بهتر است. هود،7
[6] . و بعضي از شما را، وسيله امتحان بعض ديگر قرار داديم، آيا صبر و شكيبائي مي‏ كنيد؟ (و از عهده امتحانات بر مي‏ آئيد). فرقان، 20
[7] . ما همه شما را قطعا آزمايش مي‏ كنيم تا معلوم شود مجاهدان واقعي و صابران از ميان شما كيانند؟  محمد،31
[8] . كساني هستند كه خداوند قلوبشان را براي تقوي خالص نموده است. حجرات،3
[9] .گفت اين از فضل پروردگار من است تا مرا آزمايش ‍ كند كه آيا شكر او را بجا مي‏ آورم يا كفران مي‏ كنم ؟ نمل،40
[10] .دائره المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان كتاب، ج4،ص270-268