حج، از کهن ترین و بزرگ ترین عبادت ها، در ادیان توحیدی و حتّی غیر توحیدی است. راز و رمز این عبادت شگفت انگیز، همه را مجذوب خود ساخته و بسیاری از راویانِ شیفته آن را به عرصه و درگاه ائمه معصوم شیعه کشانده و آن بزرگواران نیز از دریای شهود خویش، شهد معرفت را قطره قطره بر کام ایشان چشانده اند.
بخشی از این رازها، در مورد نام های حج و متعلّقات و حواشی آن است. مکه یعنی چه؟ چرا آن را باسّه نامیده اند؟ در حطیم چه رخ داده که این نام را بر آن نهاده اند؟ و…
احادیثِ در پی آمده، به بخشی از این پرسش ها پاسخی مستند به حدیث می دهد; احادیثی که بیشتر آن ها در دو کتاب حج و عمره در قرآن و حدیث (2) و علل الشرائع (3) است و ما در اینجا تنها به ترجمه آن ها می پردازیم، هرچند که برخی از آن ها نیازمند بررسی و تأمل بیشتر است و بسی محتمل است که در تعارض با دیگر احادیث باشند و اعتبار لازم برای استناد قطعی مفاد آن به معصوم(علیه السلام) را نداشته باشند.

گفتنی است گزینش و تألیف این احادیث به وسیله فارس حسون کریم انجام پذیرفته که پیشتر در شماره 15 از دوفصلنامه میقات الحج به چاپ رسیده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . با استفاده از ترجمه های استاد جواد محدثی ، استاد محمدجواد ذهنی و مهدی هوشمند .
2 . محمد محمدی ری شهری، با همکاری عبدالهادی مسعودی، حج و عمره در قرآن و حدیث، ترجمه جواد محدثی، قم، دارالحدیث، 1381
3 . شیخ صدوق، علل الشرائع، انتشارات مکتبة الصدوق، تهران.

صفحه 115

چرا مکه را مکه نامیدند؟
1 . محمّد بن سنان ; امام رضا(علیه السلام) در پاسخ پرسش های محمدبن سنان نوشت: مکّه را از این رو مکّه نامیدند که مردم در آن جا (در روزگار جاهلیّت) سوت می کشیدند. به کسی هم که آهنگ این شهر می کرد، می گفتند: قَد مَکا (سوت کشید) و این همان گفته خداوند است که فرمود: و نمازشان کنار خانه خدا، جز سوت کشیدن و دست زدن نبود مُکاء، سوت کشیدن است و تصدیه، کف زدن .

2 . از امیرمؤمنان(علیه السلام) پرسیدند: دلیل نامگذاری مکه به این نام چیست؟

فرمودند: نامگذاری مکه به این نام، از آن رو است که خداوند ـ متعال ـ زمین را از زیر این شهر گسترد.

چرا مکه را بکّه خواندند؟

3 . از عزرمی، از امام صادق(علیه السلام) : مکّه را بکّه گفته اند; زیرا مردم در آنجا می گریند.

4 . از امیرمؤمنان(علیه السلام) پرسیدند: چرا مکه، بکّه نامیده شد؟ فرمود: زیرا این شهر ، گردن جبّاران و گنهکاران را لِه کرده است.

5 . عبدالله بن سنان ; از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: چرا به کعبه، بکّه گفته اند؟ فرمود: به خاطر گریه مردم در پیرامون آن و در خودِ آن.

6 . سعید بن عبدالله اعرج از امام صادق(علیه السلام) : محلّ خانه خدا را بکّه خوانند و آبادیِ (پیرامون آن) را مکّه (1)

7 . از فضیل ، از حضرت أبو جعفر امام باقر(علیهما السلام) : مکّه را از آن رو بکّه نامیده اند که مردان و زنان در آن فشرده می شوند و در آن جا اشکالی ندارد که زن جلو یا راست و یا چپ و یا در عرض شما (که مرد هستید) بایستد و نماز بخواند ولی در دیگر شهرها، این عمل مکروه و ناپسند است.

8 . عبیدالله بن حلبی : از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: چرا مکّه، بکّه نامیده شد؟ فرمود: چون مردم در آن جا یکدیگر را می فشارند.(2)

9 . جابر از امام باقر(علیه السلام) : بکّه جایگاه خانه خداست و مکّه حرم است و این همان سخن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . کلینی در کافی با سندش به ابو بصیر، از امام باقر(علیه السلام) نقل می کند: بنی اسماعیل همواره والیان کعبه بودند و حج و امور دینی را برای مردم به پا می داشتند و بزرگ از بزرگ آن را به ارث می بردند تا به زمان عدنان بن اُدَد رسید و فرمانروایی ایشان طول کشید و سنگ دل شدند و فساد کردند و بدعت هایی در دینشان پدید آوردند و برخی ، برخی دیگر را بیرون راندند و برخی برای کسب روزی و برخی برای ناپسند داشتن جنگ بیرون رفتند و امور فراوانی از دین حنیف را نگاه داشته بودند; مانند حرمت ازدواج با مادران و دختران و ازدواج هایی که خدا حرام کرده بود ، جز آن که ازدواج با زن پدر و خواهرزاده و نیز ازدواج همزمان با دو خواهر را حلال می دانستند و حجّ و لبّیک و غسل جنابت را داشتند، جز آن که در لبّیک و حجّشان بدعت های شرک آمیزی پدید آورده بودند و میان اسماعیل و عدنان بن اُدد ، حضرت موسی(علیه السلام) بود .

وروایت شده که معد بن عدنان ترسید که حرم کهنه شود و از یاد برود ، پس علم هایی را برای آن ایجاد و نصب کرد و سپس جرهم بر ولایت کعبه چیره شد و به همین گونه از یکدیگر به ارث بردند تا جرهم نیز در مکه طغیان کرد و حرمتش را حلال شمردند و دارایی کعبه را خوردند و بر واردان به مکه ستم روا داشتند و سرکشی و ستم کردند. با آن که در روزگار جاهلیت در مکه ، فرمانروایی ستم و سرکشی و حرمت شکنی نمی کرد ، جز آن که در همانجا به هلاکت می رسید .

2 . یعنی ازدحام می شود یا راه باریک می شود و یا برخی برخی دیگر را با دست عقب می رانند .

صفحه 116

خداوند است که هر کس وارد آن شود، ایمن است .

10 . جابر از امام باقر(علیه السلام) : بکّه جایگاه خانه (کعبه) است، و مکّه همه آنچه را که حرم در برمی گیرد.

11 . عبدالله بن سنان از امام صادق(علیه السلام) : مکّه همه شهر است و بکّه، جایگاه سنگی که مردم یکدیگر را فشار می دهند.

12 . امام علی(علیه السلام) در پاسخ کسی که پرسید جایگاه مکّه نسبت به بکّه چیست؟ :

مکّه، اطراف حرم است و بکّه جای خانه خدا (کعبه) است.

13 . معاویة بن عمّار: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: در مکّه به نماز می ایستم، در حالی که در برابر من زن نشسته است یا عبور می کند. حضرت فرمود: اشکالی ندارد. مکّه را به این جهت بکّه گفته اند که در آن زنان و مردان به هم می خورند (و ازدحام پدید می آید).

14 . و بکّه نامیده شده است، چون گردن کشان را هنگامی که در آن سرکشی کنند، می فشارد.

15 . امام کاظم(علیه السلام) در پاسخ برادرش علی بن جعفر که پرسید چرا مکّه را بکّه می گویند؟ فرمود: چون مردم یکدیگر را در مسجدالحرام پیرامون کعبه با دستانشان هُل می دهند.

چرایی نامگذاری مکه به اُمّ القری ؟

16 . امام علی(علیه السلام) در پاسخ مردی شامی که پرسید: چرا مکّه را امّ القری نامیده اند؟ فرمود: زیرا زمین از زیر آن گسترده شده است.

17 . مکّه امّ القری نامیده شد، چون نخستین محل از زمین است که خدا آن را آفرید، به دلیل گفته خداوند: نخستین خانه ای که برای مردم قرار داده شد ، خانه مبارکی است که در بکّه است .

چرایی نامگذاری مکه به باسّه و بسّاسه

18 . مکه، بسّاسه نامیده می شود، زیرا هنگامی که در آن ستم می کردند، نابود و هلاکشان می کرد.

19 . از معاویة بن عمار از امام صادق(علیه السلام) : نام های مکّه پنج است: امّ القری، مکّه، بکّه،

صفحه 117

بسّاسه ]یعنی نابود کننده[ ، چون مردم وقتی در مکه ظلم می کردند، آنان را بیرون می کرد و هلاک می ساخت.

20 . در حدیث مجاهد آمده است: از نام های مکّه، باسّه است به آن نامیده شد، چون هرکس را که در آن گناه کند له می کند.(1)

دلیل نامیده شدن مکه به ناسّه یا نسّاسه

21 . عرب، مکّه را ناسّه می نامید; چون هرکس در آن ستم می کرد و یا حادثه ای پدید می آورد، از آن بیرون می شد، گویی که مکه او را می کشید و بیرون می راند.

22 . الناسّة والنسّاسة: مکّه هستند، بدان ها نامیده شد; زیرا آب در آنجا کم است یا چون هرکس در آن ستم می کرد او را بیرون می راند و اخراج می کرد.(2)

علت نامگذاری مکه به امّ رُحم

23 . مکه، امّ رُحم نامیده شد; زیرا که هرگاه افراد مجاور مکه می شدند، مورد رحمت قرار می گرفتند.

24 . و از آن جمله، حدیث درباره مکّه است; امّ رحم است; یعنی اصل و ریشه رحمت است .(3)

چرایی نامگذاری خانه خدا به کعبه

25 . از حسن بن عبدالله، از پدرانش، از جدّ بزرگوارش حضرت حسن بن علی بن ابی طالب(علیهم السلام) : چند نفر یهودی محضر پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) رسیدند و از حضرتش درباره چیزهایی سؤال کرده و یکی از ایشان در ضمن سؤالاتی که کردند; پرسید: چرا کعبه، کعبه نامیده شده است ؟ نبی گرامی(صلی الله علیه وآله) فرمودند: زیرا آن وسط دنیا است.(4)

26 . از امام صادق روایت شده است که از ایشان پرسیدند: چرا کعبه، کعبه نامیده شد؟

فرمود: کعبه را از آن جهت کعبه نام نهاده اند، که چهارگوش است.

علّت چهارگوش بودنش نیز آن است که در مقابل بیت المعمور است، که آن هم چهارگوش است. بیت المعمور چهارگوش شده، چون در برابر عرش است که چهارگوش
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . فیروزآبادی در قاموس المحیط می نویسد: الباسّه والبسّاسه همان مکه شریف است .

2 . صاحب بن عبّاد در المحیط فی اللغه گفته است : و النسّاسه از نام های مکّه است که ناسّه هم گفته شده است و جوهری در صحاح می نویسد: و به مکّه ، ناسّه گفته می شود چون کم آب است و ابن منظور نیز این سخن را گفته است.

3 . ابن منظور در لسان العرب آورده است : امّ رحم همان مکه است و المرحومه از نام های مدینه پیامبر(صلی الله علیه وآله)می باشد .

4 . یعنی از نظر شرف و هیأت مرتفع است و از حیث مشرق و مغرب در وسط زمین است.

صفحه 118

است. عرش چهارگوش شده، چون کلماتی که اسلام بر آن ها استوار است، چهار است: سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ .(1)

27 . و در حدیث قیله: به خدا سوگند کعب تو پیوسته برافراشته است . آن دعایی برای شرافت و برتری اوست و اصل معنای آن، گره لوله نی است که میان دو گره، کعب نامیده می شود و هر چیزِ برافراشته و مرتفع، کعب نامیده می شود و نام گذاری کعبه برای بیت الحرام هم از آن گرفته شده و گفته شده: کعبه نامیده شده چون مانند مکعب چهارگوش است.(2)

علت نامگذاری خانه خدا به بیت الله الحرام ؟

28 . حنان: به امام صادق(علیه السلام) گفتم: چرا به خانه خدا بیت الله الحرام گویند ؟

فرمود: چون که بر مشرکین حرام است، وارد آن شوند(3).

چرا کعبه را بیت عتیق نامیدند؟

29 . ابو خدیجه گوید به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم: چرا کعبه را بیت العتیق ; (خانه آزاد) نام نهاده اند؟ فرمود: خدای متعال از بهشت، حجرالأسود را برای آدم فرود آورد. خانه کعبه دُرّی سفید بود. خداوند آن را به آسمان بالا برد و پایه اش باقی ماند. آن، در مقابل این خانه است. هر روز هفتاد هزار فرشته وارد آن می شوند که هرگز دوباره به سوی آن باز نمی گردند. خداوند به ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام) فرمان داد کعبه را بر همان پایه ها بنا نهند و از آن رو بیت عتیق نامیده شد که از غرق شدن رهایی یافت.(4)

30 . ابوحمزه ثمالی گوید به امام باقر(علیه السلام) در مسجدالحرام گفتم: چرا خداوند این خانه را عتیق نامید؟ فرمود: هیچ خانه ای نیست که خدا بر روی زمین قرار داده، مگر آن که صاحب و ساکنانی دارد، جز این خانه که جز خدای متعال، صاحبی ندارد و آزاد است و فرمود: خداوند آن را پیش از مردم آفرید، سپس زمین را آفرید و آن را زیر آن گسترد.

31 . ابان بن عثمان از کسی که به او خبر داد از امام باقر(علیه السلام) پرسیدم: چرا کعبه را بیت العتیق نامیده اند؟ فرمود: چون خانه ای است آزاد از مردم و هیچ کس مالک آن نیست.

32 . سعید اعرج ، از حضرت امام صادق(علیه السلام) : کعبه را بیت العتیق نامیده اند، چون از غرق آزاد و رها گشته و حرم نیز با آن رها شد و آب از آن بازداشته شد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . محمدتقی مجلسی(رحمه الله) گوید : ممکن است عرش در اینجا به معنای علم باشد، بنابراین، محاذات معنوی می شود، همانطور که از گفته خداوند متعال معلوم می شود که می فرماید: صار العرش تا این که می فرماید : اربع ، چون کلمه سبحان الله دلالت بر صفات تنزیهیه جلالیه دارد ، و الحمدلله دلالت بر صفات جمالیه می کند ، چون دلالت می کند بر این که تمام حمدها و ثناها مختص خداوند است ، پس دلالت می کند بر این که همه کمالات برای اوست و اوست که شایسته است با همه گونه عبادات پرستیده شود ، و دلالت بر تمام تکالیف می کند و لفظ توحید دلالت بر واجب الوجود بالذات می کند، و دلالت بر وحدت باری تعالی بلکه بر جمیع صفات جلال و اکرام دارد .

و سزاوار است که به هیچ نوع شرکی به او شرک ورزیده نشود; نه خفی و نه جلی و همچنین تکبیر بر بلند مرتبه بودن خدا و عدم رسیدن عقل ها و فهم ها به او دلالت دارد پس معلوم می شود تمامی علوم مندرج در تسبیح چهارگانه است; بنابراین، محاذات با عرش که به معنای علم است، بر همین مطلب دلالت دارد .

2 . صاحب بن عباد در المحیط فی اللغه گفته است: و کعبه گفته می شود چون بالای آن چهارگوش است .

3 . و گفته شده است : دلیل احترام آن و حرمت جنگ در ماه های حرام به خاطر آن است .

4 . و این در طوفان نوح بود و آب به آن نزدیک نشد ، همان گونه که در گودال مرقد امام حسین(علیه السلام) چنین بود .

صفحه 119

33 . ذَریح بن یزید محاربی از امام صادق(علیه السلام) : خداوند در ماجرای نوح، همه زمین را زیر آب برد، جز خانه خدا را. آن روز این خانه عتیق نام نهاده شد، چون آن روز از غرق شدن رها شد. به حضرت گفتم: آیا به آسمان رفت؟ فرمود: نه، آب به آن نرسید و از آن بازداشته شد.

میان حَجَر و در را از چه رو حطیم خوانده اند؟

34 . معاویة بن عمّار: از امام صادق(علیه السلام) درباره حطیم پرسیدم.

فرمود: میان حجرالأسود و درِ کعبه است .

پرسیدم: چرا به آن حطیم می گویند؟ فرمود: چون در آن جا مردم همدیگر را فشار می دهند.

35 . در حدیث توبه کعب بن مالک: در آن هنگام مردم شما را می فشارند ; یعنی شما را هُل می دهند و در فشار می اندازند.

و از اینجا مکه حطیم نامیده شد که میان رکن و در می باشد.

و گفته شده: مراد از حطیم، همان سنگ بیرون آمده از خانه است، به این نام نامیده شده; چون خانه خدا بالا آمده و آن سنگ به همان شکل رها شده.

و گفته شده: چون عرب ها هنگام طواف لباس های خود را روی آن می گذاشتند و در مدت زمانی روی هم انباشته می شد.

چرا حج را حج خوانده اند؟(1)

36 . ابان بن عثمان با یک واسطه از امام باقر(علیه السلام) روایت می کند، به آن حضرت عرض کردم: چرا به حج، حج گفته شده؟ فرمود : حج یعنی رستگاری. گفته می شود: فلانی حج کرد، یعنی رستگار شد.

علّت نام گذاری صفا و مروه به این نام؟

37 . عبد الحمیدبن ابی الدّیلم از امام صادق(علیه السلام):

صفا را به این خاطر صفا خوانده اند که: مصطفی و برگزیده آدم بود، که بر کوه صفا هبوط
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . (خداوند)، حجّ خانه خویش را بر شما واجب کرد; خانه ای که آن را قبله گاه مردم قرار داده است . حج گزاران همچون ازدحام چهار پایان، به این خانه وارد می شوند و همچون روی آوردن کبوتران (به آشیانه)، مشتاقانه به سوی آن می شتابند. خدای سبحان، حج را نشانه تواضع مردم در پیشگاه عظمتش و تسلیم و پذیرش آنان نسبت به عزّت و شکوهش قرار داده است و از بندگان خویش، شنوایانی را برگزیده که دعوت الهی را لبّیک گفته و سخن او را پذیرفته اند و در جایگاه های پیام آوران الهی ایستاده اند و (با طواف خویش) شبیه فرشتگانی شده اند که بر گردِ عرش خدا در طواف اند. کسانی که در تجارت خانه خداپرستی، سود فراوان به دست می آورند و در آن (هنگام) به سوی میعادگاهِ بخشایشِ الهی می شتابند. خداوند متعال، حج را پرچم افراشته اسلام و پناه گاه امنِ پناه جویان قرار داده است. حقّش را واجب و حجتش را لازم کرده است و درآمدن بر آن را بر شما ثابت کرده است و فرموده : و برای خداست بر مردم که هرکس راهی دارد، آهنگ خانه اش را کند و هر کس کفر ورزد (به خدا زیانی نزند) که خداوند از جهانیان بی نیاز است .

صفحه 120

کرد. لذا از اسم آدم (یعنی از کلمه مصطفی) نامی و اسمی برای کوه برگرفته شد(1) و دلیل بر این که آدم مصطفی است، آیه شریفه: } إِنَّ اللهَ اصْطَفَی آدَمَ وَنُوحاً وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَ آلَ عِمْرَانَ عَلَی الْعَالَمِینَ{ (2) می باشد و چون حوّا بر کوه مروه فرود آمد، این کوه را به این نام خواندند; چه آن که مرأه (زن) که حوّا باشد، بر آن نازل گردید. پس برای کوه نامی از اسم مرأه اتخاذ گردید.

از چه رو هشتم ذی حجه را ترویه گویند؟

38 . عبیدالله بن علی حلبی گوید از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: چرا به روز ترویه(3)، ترویه می گویند؟ فرمود: چون در عرفات، آب نبود و حجّاج برای نوشیدن آب، آن را از مکّه می آوردند و به همدیگر می گفتند: آب برداشتید؟ آب برداشتید؟ از این رو، آن روز، روز ترویه نام گرفت.

خانه کعبه دُرّی سفید بود. خداوند آن را به آسمان بالا برد و پایه اش باقی ماند. آن، در مقابل این خانه است. هر روز هفتاد هزار فرشته وارد آن می شوند که هرگز دوباره به سوی آن باز نمی گردند

39 . معاویة بن عمار از امام صادق(علیه السلام) : روز ترویه را، ترویه نامیدند، چون جبرئیل در چنین روزی، نزد حضرت ابراهیم(علیه السلام) آمد و گفت: ای ابراهیم، برای خود و خانواده ات آب بردار و میان مکّه و عرفات آبی نبود. آنگاه به موقفِ عرفات رفت و به ابراهیم (علیه السلام) گفت: اعتراف کن و با عبادات خویش آشنا شو . از این رو آن روز، عرفه نامیده شد. سپس به او گفت: به مشعر نزدیک شو، به این جهت نام آن جا مزدلفه (4) شد.

40 . و در حدیث ابن عمر است که: روز ترویه تلبیه حج می گفت و آن، روز هشتم ذی حجه است. ترویه نامیده شد، چون مردم از آن برای ادامه راه، آب برمی داشتند; یعنی آب می خوردند و به دیگران آب می دادند.

منا را چرا من خواندند؟

41 . از معاویة بن عمّار، از امام صادق(علیه السلام) که گوید آن حضرت فرمودند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مرحوم مجلسیِ پدر می فرماید: قطع، یعنی جدا گشت و مناسبت میان صفا و مصطفی روشن است ولی مناسبت میان مروه و مرأة ممکن است از جهت تلفظ باشد و یا آن که مروه همان مرأه بوده که همزه آن به واو تبدیل شده است، ولی احتمال اول بهتر است و مروه در لغت به سنگ سفید براق می گویند .

2 . آل عمران : 33، خداوند، آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید.

3 . روز هشتم ذی حجّه، به معنای سیراب شدن، آب برداشتن.

(4) محلّ نزدیک شدن.

صفحه 121

جبرئیل(علیه السلام) در این سرزمین نزد حضرت ابراهیم(علیه السلام) آمد و به آن جناب عرض کرد: ای ابراهیم، تمنّا و آرزو کن. پس مردم آن سرزمین را منا نامیدند.

42 . امام رضا(علیه السلام) به محمّد بن سنان نوشت: علّت آن که به منا، منا گفته شد، این است که جبرئیل در آن جا به ابراهیم(علیه السلام) گفت: هرچه می خواهی از خداوند تمنّا کن. حضرت ابراهیم(علیه السلام)هم در دل خود از خدا خواست که به جای فرزندش اسماعیل(علیه السلام)، قوچی به عنوان فدیه قرار داده شود و خداوند متعال دستور دهد که آن را سر ببرد، خداوند هم خواسته او را داد.

43 . منا در مکه است… به این نام نامیده شده، به دلیل خون هایی که در آن ریخته می شود.

ثعلب گوید: این از گفتار عرب هاست; خداوند مرگ را بر آن ها قرار داد; یعنی مقدرشان کرد، چون قربانی در آنجا نحر می شود… ابن شمیل گوید: منا نامیده شده، چون میش در آن قربانی شد.

و ابن عیینه گوید: از منایا گرفته شده، به معنای آرزوها.

44 . ابن عباس گوید: زیرا جبرئیل(علیه السلام) هنگامی که خواست آدم(علیه السلام) را رها کند، به او گفت: آرزویی کن.

آدم گفت: آرزوی بهشت می کنم. پس منا نامیده شد به خاطر آرزو کردن آدم.

45 . منای مکه به این نام خوانده شد، چون گنجایش و وسعت بسیاری برای مردم دارد، و گفته شده: به این دلیل که برای قربانی ها در نظر گرفته شده است.

دلیل نامگذاری عرفات به این نام؟

46 . معاویة بن عمّار گوید از امام صادق(علیه السلام) درباره علت نامگذاری عرفات پرسیدم: فرمود: جبرئیل(علیه السلام) ، حضرت ابراهیم(علیه السلام) را در روز عرفه بیرون آورد. چون ظهر شد، به وی گفت: ای ابراهیم، به گناهت اعتراف کن و عبادت هایت را بشناس. از این رو به عرفات نامگذاری شد، چون که جبرئیل گفت: اعتراف کن، او هم اعتراف کرد.

47 . عبدالحمیدبن ابی دیلم در حدیثی طولانی از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: … سپس او (آدم) را از منا به عرفات برد و بر مکان اعتراف (عرفات) اقامت داد و گفت: چون خورشید غروب کند، هفت بار به گناه خود اقرار کن و هفت بار از خدا بخواه که بیامرزد و

صفحه 122

توبه ات بپذیرد. آدم چنان کرد و از این رو آن جا به مُعَرّف نام نهاده شد.

48 . عرفات نامیده شد، چون آدم و حوّا در آنجا یکدیگر را شناختند.

یا به دلیل گفته جبرئیل به حضرت ابراهیم(علیه السلام) هنگامی که مناسک را به او می آموخت: آیا شناختی؟

گفت: شناختم.

یا به دلیل مقدس بودن و بزرگ بودنش، گویا پاکیزه گردانده شده است.

49 . عبدالحمیدبن ابی دیلم از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: …سپس آدم را به عرفات برد(1) و او را بر عرفه وا داشت و به او فرمود: هرگاه خورشید غروب کرد، هفت مرتبه به گناهت اعتراف کن، آدم چنین کرد، به این دلیل عرفه نامیده شد، چون آدم(علیه السلام)در آنجا به گناهش اعتراف کرد، سپس این کار در فرزندان آدم سنت قرار داده شد که به گناهانشان اعتراف کنند مانند پدرشان، و از خدای عزّ وجلّ طلب بخشش کنند مانند پدرشان آدم(علیه السلام).

چرا خَیف را بدین نام خواندند؟(2)

50 . معاویة بن عمّار گوید: محضر مبارک حضرت صادق(علیه السلام) عرض کردم: برای چه خیف را خیف نامیده اند؟

فرمودند: به خاطر آن خَیف نامیدند که از وادی، بالاتر واقع شده و هر مکانی که از وادی مرتفع باشد، خَیف خوانده می شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . منظور جبرئیل است که با آدم(علیه السلام) رفت .

2 . مکانی است که مسجد در آن قرار دارد. ابن اثیر در نهایه می نویسد: خیف، هر جای بلندی است که از مجرای سیل بالاتر و از سنگ های کوه به کنار است و مسجد منا، مسجد خَیف نامیده می شود; زیرا در دامنه کوه آن است.

صفحه 123

چرا مشعر الحرام را مزدلفه نام نهادند؟

51 . معاویة بن عمّار، از حضرت صادق(علیه السلام) ، در حدیث ابراهیم(علیه السلام) نقل می کند: هنگامی که جبرئیل(علیه السلام) به موقف (عرفات) رسید، در آن اقامه کرد تا خورشید غروب نمود، سپس ابراهیم(علیه السلام) را از آن جا بیرون برد و به او گفت: ای ابراهیم، کوچ کن به سوی مشعرالحرام. پس مشعرالحرام را مزدلفه خواندند.

52 . معاویة بن عمّار، از حضرت صادق(علیه السلام) نقل کرده که فرمود:

مزدلفه را به این خاطر مزدلفه نامیدند که حاجی ها از عرفات به سویش کوچ می کنند.

53 . مزدلفه مکانی است میان عرفات و منا; زیرا تقرّب جسته می شود در آنجا به خداوند، یا به دلیل نزدیکی مردم به منا پس از بازگشت، یا برای این که مردم نصف شب به آنجا می آیند; یا به این دلیل که آنجا زمینی هموار و محل زباله است و این به معنا نزدیکتر است.

چرایی نامگذاری مزدلفه به جمع ؟

54 . عبدالحمید بن ابی الدیلم، از حضرت صادق(علیه السلام) نقل کرده که فرمود:

مزدلفه را به این جهت جمع خوانده اند که آدم(علیه السلام) در آن، نماز مغرب و عشا را جمع خواند.

55 . شیخ صدوق(رحمه الله) گوید: مرحوم پدرم در نامه اش به من نوشت: مزدلفه را به
خاطر این جمع گفته اند که در آن نماز مغرب و عشا را با یک اذان و دو اقامه
می خوانند.

56 . همچنین گفته شده: مزدلفه را جمع گویند، به دلیل اجتماع مردم در آن جا.

57 . جمع، عَلَم است برای مزدلفه. به این نام خوانده شد، چون آدم و حوا در آن جمع شدند.

58 . عبدالحمیدبن ابی دیلم از امام صادق(علیه السلام) نقل کند که فرمود: … سپس به آنجا رسید(1) و تا یک سوم شب آنجا ماند. پس میان نماز مغرب و عشا جمع کرد. به همین دلیل جمع نامیده شد. چون آدم میان دو نماز جمع کرد. بنابراین، وقت نماز عشا در این مکان، یک سوم از شب گذشته، است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . منظور جبرئیل است که به آدم رسید.

صفحه 124

حج اکبر چیست و از چه رو به این نام خوانده شد؟

59 . حفص بن غیاث نخعی القاضی گوید: از حضرت صادق(علیه السلام) در باره فرموده حق تعالی که می فرماید: } وَ أَذَانٌ مِنْ اللهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الاَْکْبَرِ…{ پرسیدم؟ حضرت فرمود: امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمودند: من اَذان (1) در میان مردم هستم. گفتم: معنای حج اکبر چیست؟ فرمود: به این دلیل اکبر نامیده شد که مسلمانان و مشرکان در آن سال با هم حج کردند و بعد از آن، مشرکان، دیگر حج به جا نیاوردند.

چرا طائف را طائف خوانده اند؟

60 . ابراهیم بن مهزیار، از برادرش نقل کرده که حضرت موسی بن جعفر(علیهما السلام) درباره طائف فرمودند: آیا می دانی برای چه طائف را طائف نامیده اند؟

راوی می گوید: عرض کردم: خیر.

فرمودند: حضرت ابراهیم(علیه السلام) به درگاه پروردگارش نالید و دعا کرد که حق جلّ و علا از تمام میوه ها به اهل او روزی کند. پس خدای متعال قطعه زمینی را از اردن جدا کرد و آن زمین جلو آمد تا به بیت رسید و دور آن، هفت بار طواف کرد، سپس حق تعالی آن را در جایش مستقرّ و آرام کرد و از این جهت که دور بیت طواف کرده به آن طائف گفته شد.

61 . احمد بن محمّد از امام رضا(علیه السلام) نقل کرده که آن حضرت پرسید: آیا می دانی چرا طائف، طائف نامیده شد؟

عرض کردم: خیر.

فرمودند: برای این که وقتی حضرت ابراهیم خدا را خواند که از تمام میوه ها به اهلش روزی کند، حق تعالی به قطعه ای از اراضی اردن فرمان داد و آن زمین میوه هایش را حرکت داد تا به بیت رسیدند. پس دور بیت طواف نمودند. آنگاه باری تعالی به آنها امر فرمود به همین مکان فعلی، که موسوم به طائف است، برگردد و به جهت طوافی که پیرامون بیت نموده، به آن طائف گفتند.

دلیل خوانده شدن ابطح به این نام؟

62 . عبدالحمیدبن ابی الدیلم، از حضرت صادق(علیه السلام) نقل کرده: ابطح را به این خاطر ابطح نامیدند، که جناب آدم(علیه السلام) امر شد خود را در سنگلاخ و قسمت پست وادی جمع، به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . یعنی همان مؤذنی است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) او را در پی ابوبکر فرستاد و سوره برائت را گرفت و ابوبکر بازگشت و پرسید: آیا چیزی درباره وحی شده است؟ و پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: خدایم فرمان داده که از جانب من جز خودم یا مردی از من ابلاغ نکند.

صفحه 125

روی زمین افکند،(1) حضرتش چنین کرد تا صبح طالع شد. پس از آن، به وی امر گردید بالای
کوه این وادی رود. پس چنین کرد. آنگاه مأمور شد بعد از طلوع آفتاب به گناهش اعتراف کند. پس اعتراف کرد(2) در این هنگام حق تعالی از آسمان آتشی فرستاد و آن آتش قربانی او را گرفت و بدین ترتیب توبه اش پذیرفته شد.

علت خوانده شدن مسجد فضیخ به این نام؟(3)

63 . ابوبصیر لیث مرادی گوید: محضر مبارک حضرت صادق(علیه السلام) عرض کردم: چرا مسجد فضیخ را به این نام خواندند؟

فرمود: درخت خرما را فضیخ گویند و چون در این مسجد درخت خرما بوده، آن را فضیخ خوانده اند.(4)

تلبیه از چه رو به این نام خوانده شد؟

64 . ابان از کسی روایت می کند که از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: چرا به لبّیک گویی، تلبیه می گویند؟ فرمود: این اجابت است. موسی(علیه السلام) به پروردگارش چنین پاسخ داد.

65 . و تلبیه اجابت نامیده شد; زیرا موسی(علیه السلام) پروردگارش را اجابت کرد و گفت: لَبَّیک.

دلیل به پا کردن کعبه؟

66 . ابوبصیر لیث مرادی از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده: تا زمانی که کعبه برپاست، دین نیز برپا و استوار است.

بنای کعبه برای چیست؟

67 . عبدالله بن سنان از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: اگر مردم حج را ترک کنند، بر رهبر واجب است که مردم را; چه بخواهند و چه نخواهند، به حج وادار کند; چرا که این خانه، برای حج قرار داده شده است.

از چه رو بیت الله در وسط زمین است؟

68 . محمّد بن سنان گوید: حضرت رضا(علیه السلام) در جواب مسائلی که از آن جناب سؤال
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . در متن عربی انبطاح آمده و شاید منظور مطلق دراز کشیدن برای خواب و نه لزوماً بر چهره باشد و احتمال هم دارد که این خوابیدن بر صورت، در آیین او مکروه نبوده است. و گفته شده که آن کنایه از استقرار بر زمین برای دعا و نه خواب است و گفته اند کنایه از رکوع و سجود طولانی در نماز است.

2 . در محاسن افزوده است: و آن را اعتراف قرار داد تا سنتی میان فرزندانش باشد و از این رو قربانی آورد.

3 . طریحی در مجمع البحرین گفته است: آن، مسجدی از مساجد مدینه است که روایت شده خورشید در آن برای امیرمؤمنان بازگشت.

4 . مجلسی می فرماید: مشهورتر در وجه نامگذاری آن است که فضح یعنی شکستن و فضیح شرابی است که از خرمای نرسیده و شکسته تهیه می شود و در جاهلیت، در نزدیکی های این مسجد شراب می ساختند. از همین رو مسجد را بدین نام خواندند. اما فضیح به معنای نخل در کتب لغت ما موجود نیست و بعید نیست که نام نخل مخصوصی در آنجا بوده است و متن کافی این احتمال را تأیید می کند که آورده است: به دلیل نخلی، فضیح نامیده شد.

صفحه 126

کرده بودم، مرقوم فرمودند:

علّت قرار گرفتن بیت الله در وسط کره زمین، آن است که وسط زمین نقطه ای بود که از زیر آن زمین کشیده شده و هر بادی در دنیا از آن جا میوزد. سپس در مقام توضیح فرمودند:

زمین از زیر رکن شامی، اوّلین بقعه ای بود که در زمین قرار داده شد، خارج گردید، چه آن که رکن شامی وسط زمین است و بدین ترتیب اهل مشرق و مغرب در انجام فریضه حج با هم مساوی هستند.

چرا سزاوار نیست پیرامون مکه درهای متعدد قرار داده شود؟

69 . عبیدالله بن علی حلبی گوید: از حضرت صادق(علیه السلام) در باره آیه شریفه: } …سَوَاءً الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِ…{ (1) پرسیدم ؟

حضرت فرمود: سزاوار نیست که برای خانه های مکه در قرار دهند; زیرا حجّاج می توانند در خانه های اهالی مکّه فرود آیند تا وقتی که از انجام مراسم فارغ شوند و اوّلین کسی که برای خانه های مکّه در قرار داد معاویه بود.

70 . حفص بن بختری از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده که فرمود: شایسته نیست اهل مکه برای خانه های خود درهای متعدد بگذارند; زیرا حاجیان با صاحبان خانه در حیاط خانه فرود می آیند تا حجشان تمام شود.

پی نوشت ها

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حج : 25 ، اهل آن شهر (مکه) و بادیه نشینان یکسان اند