فلسفه و فضیلت شب قدر

به گزارش «مبلغ»، حجت الاسلام والمسلمین مرتضی خوش نصیب، پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث در گفتگو با پایگاه حدیث نت، به بیان اهمیت شب های قدر پرداخته است.

متن کامل این گفتگو در ادامه آمده است.

فضیلت شب قدر چه اندازه است؟

در ارتباط با فضیلت شب قدر مهمترین دلیل، نزول سوره «قدر» است. در قرآن یک سوره کامل نازل شده است که موضوع آن سوره بطور خاص بیان ارزشمندی شب قدر است، توجه به آیات سوره بیانگر این مطلب است که یکایک آیات سوره حکایت از عظمت ویژه شب قدر، دارد.

مهمترین جهتی که در سوره قدر به آن اشاره شده است در فضیلت شب قدر و شب نزول قرآن است، قرآن به عنوان جامعترین کتاب هدایت بشر در شب قدر نازل شده است و بنابراین این مهمترین وجه فضیلت این شب است.

در این سوره خطاب به پیامبر گرامی اسلام آمده است که «و ما أدریک ما لیلة القدر»، پیغمبر تو چه میدانی که این شب چه شبی است این پرسش که «تو چه میدانی» به این معنی نیست پیامبر عظمت شب قدر را نمی داند بلکه اصلا این قالب گفتاری برای اینست که نشان بدهد چقدر این شب مهم است که به پیامبر اعلام می گردد تو چه میدانی عظمت این را، این یک اسلوب خاصی است که در ادبیات عرب که اینگونه پرسش را القا کند به مخاطب که عظمت را برساند، سایر آیات سوره قدر هم همینگونه است، این شب از هزار ماه بهتر است، در انتهای سوره دارد که «سلام هی حتی مطلع الفجر» این شب سلام است یعنی در مسالمت کامل برای همه بشر و برای همه مؤمنین است تا طلوع فجر بنابراین اصل سوره و یکایک آیات حکایت از عظمت ویژه شب قدر دارد ضمن این که ما در روایاتمان داریم که از پیامبر صلی الله علیه و آله السلام داریم که می فرماید شهر الرمضان سید الشهور بهترین ماهها بهترین ماههاست و بهترین شبها در طول سال شب قدر است و شبیه این روایت از امام صادق علیه السلام منتها با این تعبیر که حضرت فرمودند: قلب شهر الرمضان لیلة القدر، قلب ماه رمضان شب قدر است بنابراین این سوره آیاتی دیگر و همچنین روایات متعددی از پیامبر و اهلبیت علیهم السلام رسیده است که همه حاکی از عظمت ویژه شب قدر دارد.

وجه تسمیه شب قدر را چه می دانید؟

شب قدر به این جهت شب قدر نام گرفته چون شب تقدیر و اندازه گیری است که تمامی داد و دهش های خداوند در طول یکسال در شب قدر تعیین می شود روایات متعددی در این خصوص آمده که مضمون آن روایات اینست که اجل تمامی کسانی که قرار است در طول این سال اجلشان برسد در این شب خداوند تعیین می کند، اگر قرار است کسی حج در آن سال روزی آنها شود خداوند در شب قدر آنرا مقدر می کند، اگر قرار است خداوند به کسی موقعیتی، فرزندی، امکاناتی در اختیار کسی قرار دهد یا نه او را با قبض و گرفتن امکاناتی از وی بگیرید و آنگونه او را آزمایش کند همه اینها را خداوند در شب قدر تعیین می کند، بنابراین چون شب تقدیر و اندازه گیری در امور مختلف است از این جهت اسم این شب را لیلة القدر گذاشته اند.

حکمت اخفای شبهای قدر چیست؟

در روایات ما اصرار بر این بوده است از ناحیه پیامبر و اهلبیت علیهم السلام که این شب را بین دیگر شبها اخفاء کنند، در روایات شیعه و روایات سنی و چه در روایات منقول از پیامبر اکرم و چه در روایات اهلبیت علیهم السلام مشترکند و آن اینست که تلاش شده تا شب قدر در حاله ای از ابهام بماند و بطور خاص تعیین نشود که ایشان بطور یقین شب قدر را می شناسند چون شب قدر شبی است که در عصر هر امامی بر آن امام نازل می شده و معنی نداشته که امام شب قدر را نشناسد، ولی اصرار داشتند که مخفی بماند، ما چند دسته روایات داریم که در دسته ای از روایات آمده است که شب یکی از شبهای دهه پایانی شب قدر است، در دسته ای دیگر از روایات سه شب را تعیین کرده اند نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم، و در بعضی دیگر دو شب تعیین شده است، از امامان ما پرسیدند آیا ممکن است آن شب را بطور خاص برای ما تعیین کنید، امام صادق علیه السلام فرموند: مگر چه می شود که شما دو شب را نتوانی احیاء کنی چرا این کار را نمی خواهی بکنی، ولی با این حال حاضر نشده بودند که شب را تعیین کنند، ولی حکمتش اینست که می خواستند این شب را به لحاظ اینکه شبی منحصر به فرد است یک شب بسیار ویژه است که از هزار ماه، هزار ماه می فرمایند بیش از هشتاد سال است یعنی یک عمر آدمی، شب قدر چون از یک عمر ادمی ارزشمندتر است به این جهت اخفا کرده اند که مردم تلاش بیشتری در دو یا سه شب داشته باشند، و احیا کنند تا آمادگی لازم را از جهت نفسانی و روحانی پیدا کنند که تا آن عظمت شب قدر را با آمادگی بیشتری دریافت بکنند اگر یک شب خاص بود طبیعتاً آمادگی ها کمتر بود، و اگر سه شب باشد انسان در هر سه شب تلاش بکند در مجموع می تواند امیدوارتر باشد به اینکه آن شب را دریافت کرده و حق آن شب را درک کرده است، به این جهت خاندان رسالت سعی کرده اند این شب مخفی بماند.

قرائن تعیین شب قدر در چیست؟

علیرغم اینکه پیامبر خدا و امامان علیهم السلام این شب را تصریح نکرده اند و اخفاء کرده اند، به این معنی است که این شب را تصریح نکرده اند، اما با این اوصاف شواهد و قرائنی را هم ارائه کرده اند که می شود با آن شواهد و قرائن احتمال داد که کدامیک از این شبها به شب قدر بودن نزدیکتر است بنابراین ما بطور قاطع نمی توانیم بگوئیم کدام شب شب قدر است امام مجموعه شواهد و قرائن یک حکایاتی دارد، از جمله شواهد و قرائن که کدام شب شب قدر است من بگویم شواهد و قرائن حاکی از آنست که شب بیست و سوم شب قدر است، اما شواهد چیست؟ شواهد اینست که شخصی معروف است به جهنی، این شخص در حاشیه شهر مدینه زندگی می کرده است و دامدار بوده است و آنجا شرایطش به گونه ای بوده است که کمتر یا اصلا نمی توانسته به شهر مدینه بیاید و به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برسد، او یک زمانی آمد این در روایات هم شیعی و هم سنی نقل شده است که آن شخص آمد از پیامبر خدا درخواستی کرد گفت آقا شرایط من را می داند شرایط من به گونه ای است که نمی توانم دام را رها کند و در شهر به خدمت شما برسم، در طول سال یک بار را برای من تعیین کنید که من آن یکبار را به خدمت شما برسم، طبیعتاً آن انتظارش این بود که یکبار پرفضیلت ترین اوقات باشد، پیامبر خدا در بعضی متون روایی ما دارد که حضرت بلند پاسخ را نگفتند که بقیه بشوند حضرت نفرمودند که آن شب شب قدر است اما آهسته با وی نجوا کردند که بقیه نشوند زمانی را برای او تعیین کردند آن شخص رفت و مردم منتظر بودند ببینید او چه روزی به مدینه می آید، دیدند روز بیست ودوم ماه مبارک رمضان سال بعد او همراه با خانواده اش همه به خدمت پیامبر رسیدند که آن شب را در خدمت پیامبر و در مسجد باشند و مردم متوجه شدند که آن شب لابد که باید پرفضیلت ترین شبها باشد و این را هم می دانستند از قرآن و از آموزه های پیامبر که پرفضیلت ترین شبها شب قدر است، طبیعتاً طبیق بر این دادند که لابد شب بیست و سوم شب قدر است.

شواهد و قرائن متعدد دیگری هم هست که نتیجه اش این شده که مرحوم صدوق که از محدثان بزرگ شیعه است در کتاب خصال نقل می کند که اتفق مشایخنا بزرگان ما متفق القولند که شب قدر شب بیست و سوم است.

آداب شب قدر را چه توصیه شده است و بهترین دعای شب قدر چیست؟

برای شب قدر در روایات ما آداب متعددی اعمال متعددی ذکر کرده اند، از جمله گفته اند برای یکایک شبهای قدر شایسته است انسان غسل بکند بعنوان اولین ادب و عمل شب قدر است، علمای ما گفته اند در مفاتیح الجنان مرحوم شیخ عباس قمی این بحث را آورده است که در هر سه شب انسان دمادم غروب قبل از غروب و در آستانه مغرب هر سه شب غسل بکند البته درباره شب بیست و سوم مستحب است انسان دو بار غسل بکند که یکی در غروب و یکی قبل از اذان صبح، که این خود شاهدی برای شب بیست و سوم باز بطور خاص تر و کار را با اهتمام بیشتری که این خود شاهدی است، دوم احیاء توصیه شده است، که انسان آن شبها را با بیدار بودن خود تا صبح احیاء کند که هر بار بیدار ماندنی احیاء نیست بیدار ماندنی که انسان با کیفیت از آن بهره برداری بکند احیاء محسوب می شود، حالا چه کار کند؟ گفتند شب را دعاهای متعدد، نمازهایی بطور خاص، دعاهائی وارد شده و علماء ما همین ادعیه ایی که امروزه مرسوم شده شیعیان در شبهای قدر می خوانند دعای جوشن کبیر دعای مجیر و سایر ادعیه اینها یا بطور خاص در روایات ما اشاره شده است یا اگر بطور خاص نیست مصداقی از آن عنوان کلی است به این معنا که در روایات ما آده دعا بخوانید و علماء ما دعای جوشن کبیر را بعنوان مصداقی از آن دستور خواندن دعا تعیین کرده اند.

از اقداماتی که فرمودید در شب قدر و صحبت هائی که شد در کدامیک از کتب دارالحدیث می توانیم پیگیری کنیم؟

در سالیان گذشته کتابی تحت عنوان «ماه خدا، پژوهشی جامع درباره ماه رمضان از نگاه قرآن و حدیث» تألیف آیت الله ری شهری(ره)، از آثاری است که مجموعه آیات و رویات مربوط به ماه رمضان و مربوط به روزه و شب قدر و فضیلت و آداب شب قدر به طور جامع در این کتاب بیان شده و دسته بندی منظمی شده است و بر اساس یک نظام منطقی این ایات و روایات بیان شده و علاقمندان می توانند از این کتاب در این خصوص بهره بگیرند.