قانون بازار از دیدگاه ژان باتیست سه

سه اولین کسی است که تقسیم معروف علم اقتصاد به مباحث تولید، توزیع و مصرف را مطرح ساخت؛ از طرف دیگر او به عنوان مفسر افکار آدام اسمیت شناخته می‌شود. تاسیس و مدیریت یک کارخانه صنعتی و فعالیت‌های اقتصادی مهم، در کنار مطالعه علوم و کتب اقتصادی باعث موفقیت و معروفیت وی گشته است. نظریات و رویکردهای ژان باتیست در زمینه اصول اقتصادی قابل توجه و مهم می‌باشد.

ژان باتیست سه در سال ۱۷۶۷ میلادی در شهر لیون به دنیا آمد. در نوزده سالگی، در جنگ‌های داوطلبانه انگلستان شرکت جست. او علاقه وافری به توسعه صنایع انگلستان و آزادی که در جنگ آموخته بود، داشت. شغلی که وی برای گذران حیات خود انتخاب نمود، کار در یکی از بانک‌های پاریس و سپس در موسسه بیمه بود. مدتی نیز به روزنامه نگاری مشغول گشت، بعدها به عضویت در مجلس مقننه فرانسه انتخاب شد، ولی از آن جایی که با روش سیاسی بناپارت مخالف بود، از فعالیت‌های سیاسی کناره گیری نمود.

وی بعد از ترک سیاست، به امور صنعتی و کارهای بازرگانی مشغول شد، توسعه صنایع نساجی در فرانسه و رواج فعالیت‌های کشاورزی او را به این کار علاقه‌مند ساخت. از آن جایی که صنایع روز به روز در حال گسترش و رشد بود، مدتی ذهن و انگیزه خود را معطوف به این کار کرد، لذا یک کارخانه نخ ریسی در فرانسه تاسیس نمود و از فعالیت‌های این کارخانه، ثروت قابل توجهی را به دست آورد.

هنوز مدتی از موفقیت او در این کار نگذشته بود که مامور تدریس اقتصاد صنعتی در یک از دانشکده‌های معروف گشت و سرانجام در سال ۱۸۳۰ به سمت استاد کلژدوفرانس انتخاب شد. اولین اثر مهم ژان باتیست «کتاب اقتصاد یا توضیحی ساده پیرامون چگونگی تشکیل، توزیع و مصرف ثروت» می‌باشد، دومین کتاب او با نام «اصول اقتصاد» در سال ۱۸۱۷ انتشار یافت، اثر بعدی او «دوره کامل علم اقتصاد» در شش جلد منتشر شد.

آرا و اندیشه ها: ژان باتیست سه به افکار و نظریات آدام اسمیت علاقه زیادی داشت و بسیاری از کتب و نوشته‌های اسمیت را تفسیر و بسط داده است. او مطالعه کتاب «ثروت ملل» را الگویی برای اندیشه‌های اقتصادی خود معرفی می‌کند، به همین دلیل سه به عنوان مفسر افکار اسمیت شناخته می‌شود. او در این زمینه می‌نویسد: «کتاب آدام اسمیت مجموعه ناهماهنگی از افکار صحیح و مشاهدات شخصی او است. مطالعه این کتاب روش بررسی‌های علمی اقتصادی را به من آموخت و من توانستم به کمک آن خود به سلیقه خویش به تفحص و کنجکاوی بپردازم. اکنون دیگر نمی توان مرا جزء هیچ یک از مکتب‌های اقتصادی موجود دانست.»

ژان باتیست سه کسی است که تقسیم معروف علم اقتصاد به مباحث تولید، توزیع و مصرف را مطرح ساخت. فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی سه در کنار علوم و اطلاعات اقتصادی باعث موفقیت و معروفیت او گشته است. بر خلاف بسیاری از اقتصاد دانان که فقط از طریق مطالعه علمی و روش اسنادی به بیان و توضیح اصول اقتصادی می‌پردازند، فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال او به امور کشاورزی و صنعتی باعث پیدایی نظریه‌های بدیع و قابل اجرا شده است. این موفقیت باعث غرور وی شده بود که در نوشته‌ها و لحن بیان رساله‌های او مشخص گشته است که بسیاری از فعالیت‌ها را وظیفه اقتصاددان و صاحبان صنایع می‌داند. در این مقاله، مهم ترین رویکردها و نظریات سه بیان می‌شود:

ژان باتیست سه به مسئله تقسیم کار اهمیت زیادی می‌دهد و مبادله را اساس زندگی اقتصادی معرفی می‌کند. از دید او مبادله اقتصادی، امری است که انسان را از دیگر موجودات متمایز می‌سازد، در جریان مبادله، کالایا اشیای مورد مبادله ارزش و اهمیت نمی یابد، بلکه نفس عمل و ارزش فعالیت است که جنبه غیرمادی و ارزش دارد. سه در فعالیت‌های اقتصادی، توجه خود را به فایده عملی آن در زندگی اجتماعی معطوف داشته و امر تولید را ایجاد کالاو اجناس مادی نمی داند، بلکه خلق و ایجاد «فایده» تلقی می‌نماید.

ژان باتیست سه، نوع خاصی از فعالیت‌های اقتصادی را به عنوان منبع ثروت و سود معرفی نمی کند، بلکه تمام فعالیت‌های انسانی، اعم از کشاورزی، صنعتی و تجارت را مهم و ارزشمند تلقی می‌کند، زیرا در حیات اجتماعی انسان، باعث تسهیل امور و راحتی بشر و رفع نیازها و تامین احتیاجات او می‌گردد. بنابراین هر فعالیتی که مبدا فایده و خدمت برای انسان باشد، دارای بهره وری اقتصادی است. برخلاف فیزیوکرات‌ها که برتری را به کشاورزی داده و تجارت را غیرمهم می‌دانند، سه تمام فعالیت‌ها را مهم و ارزشمند معرفی می‌کند.

از آن جایی که ژان باتیست سه خود صاحب صنعت و کارخانه دار بود، اساس توسعه و فعالیت صنعتی را مورد توجه قرار داده و روند و جریان‌های مربوط به آن را تحلیل می‌کند. او توسعه صنعتی را به سه عامل ربط می‌دهد: ازدیاد و فراوانی سرمایه، پیشرفت فنون، قبول اصالت وظیفه و شخصیت اقتصادی کارفرما در جامعه. هر فعالیت صنعتی نیازمند سرمایه و ثروت زیادی است تا بتوان در نهایت دقت و آسودگی به تامین ابزار و ماشین آلات مورد نظر پرداخت، بدون سرمایه کافی، نمی توان به امور صنعتی پرداخت.

فعالیت صنعتی برای موفقیت خود علاوه بر سرمایه به فناوری و تخصص نیاز دارد، بخصوص با پیشرفت علوم و وجود رقابت بین کارخانه داران و صاحبان صنایع، امتیاز اصلی در فناوری است. برخی اصول و قواعد اقتصادی هستند که جزء وظایف اربابان صنایع که اقتصاد یک جامعه را در دست دارند، تلقی می‌شود و آنها باید با مراجعه به وجدان اقتصادی و قبول اصل وظیفه، شایستگی خدمت به مردم را داشته باشند، هدف باید خدمت و ایجاد فایده برای حیات اجتماعی باشد.

ژان باتیست سه از طرفداران دخالت دولت در فعالیت‌های اقتصادی است، برخلاف بعضی از اقتصاددانان و فیلسوفان که دخالت دولت در عرصه اقتصادی را باعث تداخل امور و تضعیف پیکره اقتصاد ملی می‌دانند، وی مداخله نهادهای دولتی را لازمه موفقیت اقتصاد و تعادل عرضه و تقاضا می‌داند. البته او برای این مداخله، استثناهایی قائل شده و در برخی از رویکردها و فعالیت‌های اقتصادی دخالت دولت را بیجا می‌داند، مثلاً زیان مداخله دولت در تجارت بیشتر از صنعت و در صنعت بیشتر از کشاورزی است. در عین حال مداخله دولت در برخی فعالیت‌های کشاورزی می‌تواند مفید باشد. سه برای دخالت دولت در فعالیت‌های گوناگون، استثنا و تفاوت‌هایی قائل شده است.

قانون معروف بازارها «La Ioi des debouches» را می‌توان چنین خلاصه کرد: «کالاها و خدمات را تنها می‌توان با کالاها و خدمات معاوضه نمود.» از دید ژان باتیست سه، پول معیار و وسیله‌ای برای معاملات و مبادلات نمی باشد، اصل با نوع فعالیت و ارزش در آن است. پول وسیله‌ای برای تسهیل امور اقتصادی و مبادله بوده و نمی تواند به عنوان یک اصل مورد توجه قرار گیرد. او در فعالیت اقتصادی به مسئله رفع نیازها و تلاش برای تولید توجه داشت و پول را ابزاری برای نیل به اهداف می‌دانست. 

تولید کالا به خودی خود، بازار فروش محصولات تولید شده را ایجاد می‌کند، زیرا بهای هر شیء لزوماً معادل قیمت عوامل تولیدی است که در آن به کار رفته و به صورت در آمدهای مختلف توزیع شده اند. ژان باتیست سه از بیان این قانون به چند نتیجه می‌رسد: اولاً پدیده کم پولی وجود خارجی ندارد، زیرا هر کالایی به محض تولید قوه خرید خود را ایجاد می‌نماید، ثانیاً پول وسیله‌ای است که لحظه فروش کالارا با زمان خرید کالا به هم مرتبط می‌کند و نمی‌تواند به خودی خود قوه خرید تلقی شود.

نقد: برخی از مفسرین، ژان باتیست سه را مورد انتقاد قرار داده‌اند، افکار و نوشته‌های او را دارای جنبه دستوری خوانده‌اند، زیرا وی به دلیل موفقیت خود در فعالیت‌های اقتصادی، تنها اصول مورد نظر خود را درست و منطقی معرفی می‌کند، در حالی که تمام فعالیت‌های تولیدی و امور اقتصادی، قانون و اصول خاص خود را دارد که از جامعه‌ای به کشوری دیگر متفاوت است، حتی در یک سرزمین به لحاظ تنوع اقلیمی و محیطی نیز، رویکردها و اصول متفاوت از هم می‌باشد

در باب مداخله دولت در فعالیت‌های اقتصادی، ژان باتیست سه عقیده و رویکرد ثابتی را بیان نکرده و نظرات متناقض و متفاوتی دارد، گاهی با ارجاع به دیدگاه اسمیت، آزادی اقتصادی را عامل موفقیت می‌داند و گاهی با مراجعه به واقعیت جامعه و وجود مشکلات اقتصادی در حیات مردم، دخالت نهادهای دولتی را لازم می‌داند. حیطه دخالت دولت در یک جامعه، به تمام مسائل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و تمام امور مربوط به حیات مردم  بر می‌گردد، هدف تسهیل امور اجتماعی و تامین نیازهای اعضای جامعه است، بنابراین دخالت دولت در اقتصاد که یکی از مهم‌ترین عرصه‌های جامعه است، از لزومات و مسائل مهم تلقی می‌شود. 

ژان باتیست سه از یک طرف فعالیت اقتصادی و صنعتی را بدون سرمایه ناممکن می‌داند و از طرف دیگر نقش و جایگاه پول را در فعالیت تولیدی و مبادله، پایین می‌آورد و به مسائلی چون کم پولی و قوه خرید توسط پول اعتقاد دارد. با اینکه عامل پول در مبادله و فعالیت‌های اقتصادی یک هدف نیست و ارزش در نفس عمل و خدمت به مردم می‌باشد، بسیاری از تولید کنندگان و پیشه وران و تجار در کنار این هدف مقدس، جهت کسب سود و پول فعالیت می‌کنند. تحلیل جایگاه درست و صحیح عامل پول در امور تولیدی، می‌تواند بسیاری از مسائل اقتصادی را حل کند.

نویسنده: میرعماد اشراقی

پژوهه