قرآن و دانش: ابر و باد

مشاهدات نشان می دهد که رعد و برق فقط زمانی رخ می دهد که توده های عظیمی از آب مایع و یخ به سطوحی با میزان دمای 20 درجه سانتی گراد برخورد می کند، از این روبه عنوان یک قاعده کلی، توفانها فقط درارتباط با هوای گرم و مرطوب و غیر پایدار به ظهور می رسد.

این توفانها در عرض های گرمتر کره زمین و در فصل گرمتر و در ساعات گرمتر دوره روزانه حاکمند. البته گرمای تنها برای توسعه رعد و برق کافی نیست؛ بلکه میزان قابل ملاحظه ای از رطوبت اتمسفری لازم است تا انرژی لازم که به صورت گرمای نهان است را جهت نگهداری توفان تأمین کند. این رطوبت باید از 75درصد متجاوز باشد.میزان بارندگی در درون یک توفان رعد وبرق، مربوط به ترتیب سلولها و مراحل توسعه آنهاست. میزان بارندگی در سطح زیرین مرکز سلول توفانی، بیشتر است وبه طرف حواشی سلول، میزان آن کاهش مییابد.

گاهی شدت رعد و برق به حدی است که شدیداً ایجاد رعب و وحشت می کند و عامل سیل های خانمان برانداز می گردد. اینجاست که خداوند می فرماید: «هو الّذی یریکُمُ البَرقَ خَوفاً و طَمَعاً وَ ینشیءُِ السَّحابَ الثِقَالَ؛ اوست که نشان می دهد به شما برق را برای برانگیختن ترس و امید (در شما)و اوست که ایجاد می کند ابرهای بارداررا » (سورهی رعد، ایه12)

در رابطه با باردارشدن ابرها توسط باد، آیاتی وجود دارد که همگی براین مطلب تصریح دارند:
«و أرسَلنَا الریاحَ لَواقحَ فَأنزلنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَاسقَینَاکُم…؛ فرستادیم بادهای بارور کننده را سپس نازل کردیم از آسمان آبی تا شما را با آن سیراب کنیم».(سورهی حجر، ایه22)
«…حَتَّی اِذا اقَلَّت سَحَابا ثِقالاً سُقناهُ… تا آنگاه که کم کند بار ابرهای سنگین را».(سورهی اعراف،ایه57)

و اما توجیه علمی آن: هنگام تشکیل ذرات آب که با هوا تماس دارند، الکتریسیته تولید می شود.

الکتریسیته یونهایی را که در هوا وجود دارد را جمع می کند (هوا در اثر اشعه خورشید یونیزه می شود) هر چقدر ذرات، ریزتر باشند، پتانسیل الکتریکی ابر کمتر خواهد بود. عمل لقاء نیز در تولید الکتریسیته موثر است.

مثلاً ابری که درنزدیکی زمین قرار دارد، طبقه زیرین ابر که مجاور زمین است دارای بار مثبت و طرف مقابل دارای بار منفی خواهد بود. این ابر می تواند ابرهای خنثای مجاور خود را باردار کند. بنابراین، هنگامی که دو جسم باردار به هم نزدیک می شوند، در فاصله معینی بین آنها تخلیه الکتریکی صورت می گیرد.

تخلیه الکتریکی بین دو ابر را برق و صدای ناشی از این برخورد، رعد نام دارد. تخلیه الکتریکی بین ابر و زمین، صاعقه نام دارد. صاعقه صرف نظر ازاثرات زیان باری که دارد، از حیث تقویت و باروری خاک پدیده ای مفید است، بدین ترتیب که صاعقه ازت موجود در جوّ را بصورت اکسید با خود به سوی زمین می آورد و به صورت کود همراه باران به خاک می رساند. از اثرات زیانبار صاعقه، سوزاندن مزارع، ایجاد آتش سوزی و حتی در بعضی موارد، برق گرفتگی انسانهاست. قرآن کریم در این باره می فرماید: یکادُ البَرقُیخَطف اَبصارَهُم (سورهی بقره، آیه20) و در انتهای ایه43 سورهی نور می فرماید: «یکادُ سَنابَرقه یذهَبُ بِالابصار؛ نزدیک است روشنی برق، روشنی چشم ها را از بین ببرد».

باران

باران، آشناترین نوع بارندگی است که نتیجه مستقیم قطرات کوچک آب در ابرهاست که در نتیجه به هم پیوستن، رشد کرده و به اندازه ای می رسند که اثر شناوری هوا را خنثی می کنند و بر زمین فرود می ایند؛ قرآن کریم می فرماید: «ألم تر إنّ اللّه یزجی سَحاباً ثم یؤلّفُ بَینَه فَیجَعَلَهُ رکاماً فَتَری الوَدقَ یخرُجُ مِن خِلالِه… یا ندیدی که همانا خداوند به حرکت درآورد ابرها را سپس آنها را به هم پیوند داد، سپس آنها را انبوه و متراکم نمود، پس می بینی که خارج می شود باران از لابه لای ابرها».(سورهی نور، ایهی43)

قطع نظر از اندازه قطرات در ابر، رسیدن باران به زمین به دو عامل بستگی دارد :
الف)میزان تبخیر آب در هر قطره در هنگام فرود به زمین.
ب) اثر اصطکاکی هوا در قطره؛ که اگر هوا آرام باشد، اصطکاک محدود است. باران، خفیف و به سختی به سطح زمین می رسد و گاهی قبل از رسیدن به زمین تبخیر می شود که به آن غبار می گویند.

برف

برف،یکی دیگر از اشکال بارندگی است که به سبب تراکم بخارآب بر ذرات ریز غبار موجود در جو تشکیل می گردد، بدین گونه که بخار آب بی آنکه مایع شود، مستقیماً منجمد می گردد به جهت اینکه درجه حرارت زیر نقطه انجماد است.

تگرگ

تگرگ حاصل حرکات قائم شدید قطرات باران است که در توفانهای رعد وبرق مشاهده می گردد. تگرگ ازابرهایی بنام «کومولونیمبوس» به وجود می اید. شکل ظاهری این ابربه شکل برج عظیمی سربه آسمان کشیده تشکیل می گردد. قاعده آن صاف و سطح فوقانی آن سندانی شکل است. نمو ارتفاعی در این ابر فوق العاده است، بطوریکه ارتفاع قله آن تا حدود 6000 متر می رسد. رنگ قسمت فوقانی متمایل به آبی و سطح زیرین آن تیره است. در موقع نزدیک شدن این ابرها، فشار هوا، افت ناگهانی پیدا می کند و شدت باد در پایین ترین قسمت، بسیار زیاد است. ملاحظه می شود، این ابرها از لحاظ ظاهری شباهت زیادی به کوه دارد به همین دلیل یکی از دانشمندان روسی از این ابرها با عبارت کوههای ابری یا کوههای برفی یاد کرده است. ایه شریفه زیر مطلب فوق را کاملاً تایید می کند و می فرماید: «و ینَزِّلُ مِنَ السَّماء مِن جِبالٍ فیها مِن بَرَد… ونازل می کند از آسمان، از کوه های آن، یخ را».(سورهی نور،ایه43)

چگونگی تشکیل تگرگ

تگرگ، مرکب از دانه هایی است که مانند پوست پیاز از چند لایه یخ شفاف و کدر تشکیل یافته و منحصراً در توفانهای تندری سخت پدید می اید. باد در ساختمان تگرگ نقش اساسی دارد. بدینگونه که توده های هوای ابر آلود توسط گردبادهایی به سرعت به طرف بالا برده می شود. و سپس پایین می اید و دگر بار به بالا رانده می شود. قسمت پایین چنین ابری ممکن است از دانه های باران و قسمت بالای آن از بلورهای برف تشکیل شده باشد. دانه های باران با حرکت گردباد به طرف بالا که ناحیه ای سردتر است، رانده می شود و در آنجا منجمد می گردند و قشری از دانه های برف روی آن می نشیند، سپس پایین می اید و آب بیشتری روی آنها یخ می بندد و بار دیگر که بالا می روند پوسته تازه ای از برف روی آنها کشیده می شود و این عمل تا زمانی ادامه پیدا می کند که سنگینی دانه به حدی رسدکه دیگر نتواند بالا رود آنگاه به طرف زمین سرازیر شود. در بعضی مواقع قطر آنها به 5 تا 8 سانتیمتر هم می رسد.

نویسنده : اکرم صابر مقدم