قرآن چه راهكاري را در برخورد با مسخره كنندگان پيشنهاد مي دهد؟

قرآن كريم در آياتى به‌طور مستقيم يا غير مستقيم راههاى گوناگونى را به مؤمنان براى برخورد با استهزاگران و كساني كه به تمسخر ديگران مي پردازند، ارائه داده است كه مؤمنان بايد به تناسب موقعيت، اين روشها را به‌كار بندند:
1.موعظه و نصيحت:
هرگاه مؤمنان، يا مقدسات دينى آنان از جانب گروهى به استهزا گرفته شد، بر آنان لازم است تا با زبانى نرم استهزاگران را از عمل زشت خويش بازداشته، آنان را نسبت به پيامد خطرناك كارشان آگاه كنند. قرآن كريم از استهزاى شعيب از سوى قومش سخن به ميان آورده است: «قالُوا يـشعيب اَصَلوتُكَ تَأمُرُكَ اَن نَترُكَ ما يَعبُدُ ءاباؤُنا» گفتند اى شعيب آيا نماز تو به تو دستور مى‏ دهد كه آنچه را پدران ما مى ‏پرستيده‏ اند رها كنيم .[1] سپس در آيات بعد، از برخورد شعيب با استهزاگران خبر مى‌دهد كه ابتدا دلسوزانه قوم خويش را موعظه و ضمن هشدار به آنان درباره فرجام كارشان آنان را به توبه و استغفار دعوت كرد: «قالَ يـقَومِ … اِن اُريدُ اِلاَّ الاِصلـحَ مَا استَطَعتُ و ما تَوفيقى اِلاّ بِاللّهِ عَلَيهِ تَوَكَّلتُ و اِلَيهِ اُنيب * و يـقَومِ لايَجرِمَنَّكُم شِقاقى اَن يُصيبَكُم مِثلُ ما اَصابَ قَومَ نوح اَو قَومَ هود اَو قَومَ صــلِح و ما قَومُ لوط مِنكُم بِبَعيد * واستَغفِروا رَبَّكُم ثُمَّ توبوا اِلَيهِ اِنَّ رَبّى رَحيمٌ وَدود» [2] همچنين خداوند در آيات ديگرى به پيامبر(صلى الله عليه وآله)مى‌گويد: به بندگان من سفارش كن كه پيش از فرا رسيدن عذاب قيامت، از قرآن پيروى كرده، از كارهاى حرام از جمله استهزاى ديگران دست بردارند: «قُل يـعِبادِىَ … واتَّبِعوا اَحسَنَ ما اُنزِلَ اِلَيكُم مِن رَبِّكُم مِن قَبلِ اَن يَأتِيَكُمُ العَذابُ بَغتَةً و اَنتُم لاتَشعُرون * اَن تَقولَ نَفسٌ يـحَسرَتى عَلى ما‌فَرَّطتُ فى جَنـبِ اللّهِ و اِن كُنتُ لَمِنَ‌السّـخِرين» ([3] بنابراين در قدم اول مناسب است كه به نرمي به ايشان تذكر دهيم و عاقبت كارشان را به آنها گوشزد نماييم تا اگر در ميان ايشان كسي هست كه از روي غفلت و ناآگاهي به تمسخر مي پردازد، متوجه شده و از اشتباه خود دست بردارد.  
2. ترك همنشينى و دورى از مسخره كنندگان:
نشستن در مجلسى كه در آن مؤمنان يا مقدسات دينى به تمسخر گرفته مى‌شوند جايز نيست: «و اِذَا رَاَيتَ الَّذينَ يَخوضونَ فى ءَايـتِنا فَاَعرِض عَنهُم حَتّى يَخوضوا فى حَديث غَيرِهِ وَإِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلاتَقعُد بَعدَ الذِّكرى مَعَ القَومِ الظّــلِمين»([4] و كسى كه در چنين مجلسى شركت كند در حكم همان استهزا كننده و در گناه او شريك است: «و قَد نَزَّلَ عَلَيكُم فِى الكِتـبِ اَن اِذا سَمِعتُم ءايـتِ اللّهِ يُكفَرُ بِها و يُستَهزَاُ بِها فَلاتَقعُدوا مَعَهُم حَتّى يَخوضوا فى حَديث غَيرِهِ اِنَّكُم اِذًا مِثلُهُم» ([5] مگر اينكه نشستن در چنين مجلسى براى نهى از منكر و باز داشتن آنان از استهزا باشد كه در اين صورت همنشينى رواست. و در برخى موارد نيز بايد به‌طور كلى از آنان اعراض كرده، امر آنان را به خدا واگذار كرد: «اَعرِض عَنِ المُشرِكين * اِنّا كَفَينـكَ المُستَهزِءين» ([6] بنابراين اگر تذكر و نصيحت ايشان فايده نداشت و به تمسخر خود ادامه دادند، لازم است از همنشيني با آنها خودداري كنيم تا مسخره كنندگان نيز كسي را براي استهزا و تمسخر نيابند؛ مگر اينكه هنوز اميد داشته باشيم كه تذكر و نهي از منكر مي تواند در ايشان موثر واقع شود.
3. ترك دوستى با مسخره كنندگان:
 مسلمانان بايد دوستى و پيوند خود را با استهزاگران دين قطع كنند. خداوند در آيات 57‌ـ‌58 مائده به مؤمنان فرمان داده است كه اهل كتاب و مشركان مسخره كننده اسلام و دستورات عبادى را به دوستى نگيرند و ترك دوستى با آنان را شرط ايمان و تقوا شمرده است: «يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا لاتَتَّخِذوا الَّذينَ اتَّخَذوا دينَكُم هُزُوًا و لَعِبـًا مِنَ الَّذينَ اوتوا الكِتـبَ مِن قَبلِكُم والكُفّارَ اَولِياءَ واتَّقُوا اللّهَ اِن كُنتُم مُؤمِنين * و اِذا نادَيتُم اِلَى الصَّلوةِ اتَّخَذوها هُزُوًا».([7] در شأن نزول اين آيات نقل شده است كه جمعى از يهود و گروهى از نصارا هنگامى كه صداى اذان را مى‌شنيدند، يا مسلمانان را در حال نماز مى‌ديدند به استهزا مى‌پرداختند كه آيه نازل شد و مسلمانان را از دوستى با آنان برحذر داشت.
يكي از گروه هايي كه خداوند مسلمانان را از دوستي با ايشان نهي مي كند، مسخره كنندگانند. بنابراين اگر كسي اعمال عبادي و افكار ما را به سخره گرفت و با موعظه از كار خود دست بر نداشت، بايد از هم نشيني با او پرهيز و در نهايت دوستي خود را با او بطور كامل قطع كنيم.
4. صبر و ياد خداوند:
قرآن از صبر گروهى از مؤمنان در برابر استهزاى مشركان خبر داده و آنان را به اين جهت شايسته پاداش الهى دانسته است: «اِنَّهُ كانَ فَريقٌ مِن عِبادى يَقولونَ رَبَّنا ءامَنّا … فَاتَّخَذتُموهُم سِخريـًّا حَتّى اَنسَوكُم ذِكرى و كُنتُم مِنهُم تَضحَكون * اِنّى جَزَيتُهُمُ اليَومَ بِما‌صَبَروا اَنَّهُم هُمُ الفائِزون[8]»;  همچنين در آياتى ديگر خداوند پيامبر خود را در برابر استهزاى مشركان به صبر و روى آوردن به ياد خدا فرمان داده است: «فَاصبِر عَلى ما يَقولونَ و سَبِّح بِحَمدِ رَبِّكَ قَبلَ طُـلوعِ الشَّمسِ و قَبلَ غُروبِها و مِن ءاناىِ الَّيلِ فَسَبِّح و اَطرافَ النَّهارِ لَعَلَّكَ تَرضى» ([9]مراد از «ما‌يَقولونَ» آزارهاى مشركان است كه آن حضرت را مجنون، ساحر، شاعر و كاهن مى‌خواندند و با اين كلمات گاهى آن حضرت را مسخره مى‌كردند. در آيه‌اى ديگر نيز تسبيح خداوند و سجده در برابر او به پيامبر سفارش شده‌است: «و لَقَد نَعلَمُ اَنَّكَ يَضيقُ صَدرُكَ بِما‌يَقولون * فَسَبِّح بِحَمدِ رَبِّكَ و كُن مِنَ السّـجِدين» [10] لازم به ذكر است كه برخي مفسران يك راهكار ديگر را به عنوان آخرين راه در نظر مي گيرند و آن مقابله به مثل است. [11]علامه طباطبايي معتقد است آن استهزايي زشت و ناپسند است كه ابتدايي باشد و فرد آغازگر آن باشد،  اما اگر استهزا جنبه مجازات و تلافى داشته باشد، آن هم در جايى كه فايده‏ اى عقلايى‏ از قبيل پيشبرد هدف و اتمام حجت بر آن مترتب شود زشت نيست‏. بنابراين مي توان در پاسخ مسخره كنندگان مقابله به مثل كرد. [12] البته برخي معتقدند اين راهكار تنها براي زماني است كه به عناد استهزاكننده يقين داشته باشيم و جز مقابله به مثل راهي براي اصلاح و توجه استهزا كننده به اشتباهش نباشد.[13] اين مفسران به آيه 38 سوره هود استناد كرده اند كه نوح در برابر استهزاگران گفت: اگر ما را مسخره كنيد ما نيز شما را مسخره خواهيم كرد: « قَالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ»[14] اما چنانچه در برخي تفاسير ديگر اشاره شده اين مقابله به مثل و تمسخر مشركان و استهزاگران مربوط به روز نزول عذاب[15] يا روز قيامت است. به اين معنا كه كافران در اين دنيا مومنان را و افكار و عقايد و اعمالشان را به سخره مي گيرند، اما در روز قيامت اين مومنانند كه از كنار ايشان عبور كرده، به حال و روزشان مي خندند. چنانچه در سوره مطففين به اين نكته اشاره شده است: «إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ* وَإِذَا مَرُّوا بِهِمْ يَتَغَامَزُونَ* …فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ» بدكاران (در دنيا) پيوسته به مؤمنان مي ‏خنديدند. و هنگامي كه از كنار آنها (جمع مؤ منان) مي‏ گذشتند آنها را با اشارات مورد سخريه قرار مي‏ دادند.. ولي امروز(روز قيامت) مؤ منان به كفار مي ‏خندند.[16] بنابراين مي توان اين راهكار ها را به ترتيب استفاده كرد تا اثر استهزاي مسخره كنندگان خنثي شود. ابتدا با تذكر و موعظه، بعد با فاصله گرفتن و يا قطع رابطه و در نهايت با صبر و بردباري در برابر سخنان و رفتارهاي تمسخركنندگان مي توان رفتاري متناسب با اخلاق قرآني در برابر مسخره كنندگان ارائه كرد.
پي نوشت:
[1] .هود، 87
[2] . گفت اى قوم من… من قصدى جز اصلاح [جامعه] تا آنجا كه بتوانم ندارم و توفيق من جز به [يارى] خدا نيست بر او توكل كرده‏ ام و به سوى او بازمى‏ گردم* و اى قوم من زنهار تا مخالفت‏ شما با من شما را بدانجا نكشاند كه [بلايى] مانند آنچه به قوم نوح يا قوم هود يا قوم صالح رسيد به شما [نيز] برسد و قوم لوط از شما چندان دور نيست* و از پروردگار خود آمرزش بخواهيد سپس به درگاه او توبه كنيد كه پروردگار من مهربان و دوستدار [بندگان] است. هود، 88-90
[3] . بگو اي بندگان من… و از بهترين دستوراتي كه از سوي پروردگارتان بر شما نازل شده پيروي كنيد، پيش از آنكه عذاب (الهي) ناگهاني به سراغ شما آيد در حالي كه از آن خبر نداريد* (اين دستورها به خاطر آن است كه) مبادا كسي روز قيامت بگويد افسوس بر من از كوتاهي هائي كه در اطاعت فرمان خدا كردم و (آيات او را) به سخريه گرفتم! زمر، 53، 55‌ـ‌56
[4] . هر وقت كساني را كه آيات ما را استهزاء مي‏ كنند مشاهده نمائي از آنها روي بگردان تا به سخن ديگري بپردازند و اگر شيطان از ياد تو ببرد، به محض توجه پيدا كردن با (اين) جمعيت ستمگر منشين.  انعام، 68
[5] . خداوند در قرآن (اين حكم را) بر شما فرستاده كه هنگامي كه بشنويد افرادي آيات خدا را انكار و استهزا مي‏ نمايند با آنها ننشينيد تا به سخن ديگري بپردازند، زيرا در اين صورت شما هم مثل آنان خواهيد بود. نساء،140
[6] . از مشركان روي گردان (و به آنها اعتنا نكن)*ما شر استهزا كنندگان را از تو دفع خواهيم كرد.  حجر،94-95
[7] . اي كسانيكه ايمان آورده‏ ايد، افرادي كه آئين شما را به باد استهزاء و بازي مي‏ گيرند از اهل كتاب و مشركان، دوست و تكيه گاه خود انتخاب نكنيد، و از خدا بپرهيزيد اگر ايمان داريد* آنها هنگامي كه (اذان مي‏ گوئيد و مردم را) به نماز مي‏ خوانيد آنرا به مسخره و بازي مي‏ گيرند. مائده، 57-58
[8].(فراموش كرده‏ ايد) گروهي از بندگان من مي‏ گفتند: پروردگارا! ما ايمان آورديم…* اما شما آنها را به باد مسخره گرفتيد و آنها شما را از ياد من غافل كردند و شما از آنها مي‏ خنديديد! * ولي من امروز آنان را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم آنها پيروز و رستگارند.  مومنون، 109-111
[9] . بنابراين در برابر آنچه آنها مي‏ گويند صبر كن و قبل از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن و همچنين در اثناء شب و اطراف روز تسبيح و حمد پروردگارت را بجا آور تا خشنود شوي.  طه، 130 و نيز ص، 17; روم، 60; ق، 39; مزمّل،10)
[10] . ما مي‏ دانيم سينه تو از آنچه آنها مي‏ گويند تنگ مي‏ شود (و تو را سخت ناراحت مي‏ كنند). (براي دفع ناراحتي آنان) پروردگارت را تسبيح و حمد گو، و از سجده كنندگان باش. حجر، 97‌ـ‌98
[11] .دائره المعارف قرآن كريم،مركز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان كتاب، 1386، ج3، ص179-181
[12] . الميزان في تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم‏، 1417ق، ج10، ص225
[13] .دائره المعارف قرآن كريم،ج3، ص181؛ نقل ازالفرقان في تفسير القرآن بالقرآن، ج26-27،ص244
[14].نوح گفت اگر ما را مسخره مي‏ كنيد ما نيز شما را همين گونه مسخره خواهيم كرد. هود،38
[15] . مجمع البيان فى تفسير القرآن،  انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372،ج‏5، ص: 241
[16] .مطففين،29،30،33