محبتي كه بين دوستان معمول است آيا مذموم است يا ممدوح است و حد دوستي را كاملاً توضيح دهيد؟

دوستي و دوست داشتن، انسان را به سوي هم شكلي و هم ساني با محبوب مي كشاند و انگيزه عميق اين حُب كه در ژرفاي وجود آدمي جاي دارد، سبب مي شود كه محب (كسي دوست مي دارد) به صورت محبوب درآيد؛ محبت مانند سيم برقي است كه از وجود محبوب به محب وصل مي شود و با جريان خود صفات محبوب را به او منتقل مي سازد و در اين مرحله محبّ غير از محبوب چيزي نمي بيند و جز او را فراموش مي كند.

تنها محبوب واقعي
خداوند متعال، تنها مصداق حقيقي محب است و دوست داشتن ديگران همه در راستاي محبت به خداوند است. حبّ رسولان، امامان، دانشمندان، رهبران، پرهيزگاران، والدين و خويشاوندان همه در راستاي محبت به خداوند است و بايد در افق محبت او مورد ملاحظه قرار گيرند و همه در پرتو محبت او تفسير و تبيين شوند تا جلوه اي خدايي يافته و محب، در نهايت به حبّ واقعي و حقيقي دست يابد. نقل شده است كه نوجواني كه هنوز به سن بلوغ نرسيده بود به پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ سلام كرد و از خوشحالي ديدن ايشان چهره اش گشاده گشت و لبخند زد. حضرت به او فرمود: «اي جوان! مرا دوست داري؟» گفت: «به خدا قسم، آري» فرمود: «همچون چشمانت؟» گفت: «بيشتر»، فرمود: «همچون پدرت؟» گفت: «بيشتر» فرمود: «همچون مادرت؟» گفت: «بيشتر» فرمود: «همچون خودت؟» گفت: «اي رسول خدا؟ به خدا قسم بيشتر»، فرمود: «همچون پروردگارت؟» گفت: «خدا را، خدا را، خدا را، اي رسول خدا! كه اين مقام نه براي توست و نه ديگري. در حقيقت، تو را براي دوستي خدا، دوست مي دارم». در اين هنگام، پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ به همراهان خود روي كرد و فرمود: «اين گونه باشيد. خدا را به سبب احسان و نيكي اش به شما دوست بداريد و مرا براي دوستي خدا، دوست بداريد.»[1]

محبت ممدوح و مذموم
تنها ملاك محبت ممدوح و مذموم، سازگاري و عدم سازگاري با محبت خداوند متعال است. هر محبتي كه در سايه محبت خدا و تابع آن باشد و تعارضي با آن نداشته باشد ممدوح است و هر محبتي كه در تضاد و تعارض با محبت الهي باشد و نتوان محبت او را در پرتو محبت الهي توجيه و تبيين كرد، مذموم است.
خداوند متعال مي فرمايند: (اي پيامبر! به امت) بگو اگر پدران، پسران، برادران، زنان و اقوام شما و اموالي كه جمع كرده ايد و مال التجاره اي كه از كسادي آن بيمناكيد خانه هايي كه به آن دل خوش داريد نزد شما محبوب تر از خدا و رسول و جهاد در راه او است، منتظر باشيد كه قضاي حتمي الهي برسد و خدا فاسقان را هدايت نخواهد كرد.»[2] خداوند كه به محبت والدين، فرزندان و خويشاوندان سفارش مي كند (محبت ممدوح)، مي فرمايد: اگر محبت همين افراد درتعارض با محبت من بود بايد از آن دست برداريد كه در اين صورت محبت مذموم است. از آنجا كه شما برادر ارجمند از محبت ممدوح و مذموم بين دوستان سؤال فرموديد لازم مي بينم كه بعد از ارائه ملاك كلي به بيان مصاديق محبت و دوستي واجب و مستحب (ممدوح) و حرام (مذموم) بپردازيم. شما نيز مي توانيد افراد را در محبت با اين معيار ها سنجيده و نوع دوستي آنها را پي ببريد.

محبت واجب
1. محبت رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ : پيامبر فرمود: «هيچ يك از شما ايمان نمي آورد مگر آن كه من برايش از پدرش، فرزندش و همه مردم، دوست داشتني تر باشم».[3]2. محبت اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ : پيامبر فرمود: «پروردگارم با من عهد بست كه ايمان هيچ بنده اي را نپذيريد مگر با دوستي اهل بيتم.»[4]

محبت مستحب
1. مؤمنان: پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «محبت مؤمن به مؤمن در راه خدا، از بزرگترين شاخه هاي ايمان است.»[5]2. عالمان: پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «عالم باش، يا آموزنده، يا شنونده و يا دوستدار آنان. پنجمين مباش كه هلاك مي شوي.»[6]3. نيك خواهان و راهنمايان به سوي خير: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «محبوب ترين افراد نزد تو بايد كسي باشد كه تو را به راه هاي صواب هدايت كند و عيب هايت را برايت آشكار كند.»[7]4. فقيران و مسكينان: پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «هر چيزي را كليدي است و كليد بهشت، دوست داشتن مسكينان و فقيران است.»[8]5. زنان، شوهران، كودكان و فرزندان: در زمينه محبت زن و شوهر، شوهر به زن و بزرگتر ها به كودكان روايت زيادي وجود دارد.
6. همسايه: پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «به همسايه ات نيكي و احسان كن تا مؤمن باشي …»[9]7. كسي كه با تو دشمني نكند: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «سزاوارترين شخص به دوستي، آن است كه با تو دشمني نكند.»[10]8. آن كه سودش براي تو است: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «سزاوارترين شخص به دوستي، آن است كه سودش براي تو و زيانش براي ديگري است.»[11]

محبت حرام
1. دشمنان خدا: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: مباداكه دشمنان خدا را دوست بداري و يا دوستي ات را براي غير دوستان خدا، خالص گرداني زيرا هر كه مردمي را دوست بدارد، با آنان محشور خواهد شد.»[12]2. ستمكاران: خداوند متعال مي فرمايد: «با ستمكاران دوست نشويد و گرنه آتش كيفر آنان شما را خواهد گرفت …»[13]3. آن كه از اجتماع مسلمانان، رويگردان شود: پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «هر كه از اجتماع مسلمانان رويگردان شود بر مسلمانان غيبتش واجب و عدالتش ميان آنان، ساقط مي شود و تركش واجب مي گردد.»[14]

محبت مكروه
1. شريران: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «مصاحبت با شريران، (همچون) سفر دريايي (خطرناك) است.»[15]2. فاسقان: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرومود: «از مصاحبت با فاسقان، بدكاران و آنان كه آشكارا مرتكب معصيت مي شوند، بپرهيز.»[16]3. دروغگويان: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «از مصاحبت دروغگو بپرهيز.»[17]4. حسودان: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «حسود دوستي اش را در گفتارش آشكار مي كند و دشمني اش را در كردار نهان مي سازد پس نام دوست را دارد و صفت دشمن را.»[18]5. طمعكاران: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «هر كه براي كاري با تو دوستي كند، با برآوردنش از تو روي خواهد گرداند.»[19]6. جاهلان و احمقان: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «هركه با سبك عقل دوستي كند، سبك عقلي خود را آشكار كرده است.»[20]7. مي خوران: پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «با مي خواره دوستي نكنيد كه دوستي با او (مايه) پشيماني است.»[21]8. بي وفايان: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «به دوستي آن كه به عهد خود وفا نمي كند، اعتماد مكن.»[22]9. كساني كه به انسان بي رغبت اند: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «هيچ ذلتي را همچون توجه قلبي نسبت به آن كسي كه از ياد من فارغ است، نديدم.»[23]10. فرزندان دنيا: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «با فرزندان دنيا مصاحبت نكن، زيرا چون نادار شوي، سنگينت شمارند و چون دارا شوي، بر تو حسد برند.»[24]11. آنان كه دوستي شان خدايي نيست: امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «هركه دوستي اش خدايي نباشد، از او بپرهيز كه دوستي اش پليد است و مصاحبت با او شوم.»[25]

حد و مرز دوستي
در حد و مرز دوستي لازم است به نكات زير توجه فرمائيد:
1. حفظ اسرار: با توجه به اينكه انسانها در معرض تغيير و تحول هستند؛ آراء، نظرات، سليقه ها و … حتي ايمان آنها در معرض تغيير است بايد با دوستان با احتياط برخورد كرد و نبايد تمام رازها و افكار خود و زواياي زندگي خود، خانواده و اطرافيان و نيز اهداف و برنامه ها و … خويش را براي دوستان بازگو نمائيم چرا كه ممكن است روزي دشمن ما شوند. امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: «در دوستي با يار خويش حد نگه دار، شايد كه روزي دشمن تو شود.»[26]2. عدم افراط در دلدادگي و دلبستگي: برخي عوامل روحي و عاطفي، موجب احساس تنهايي و بي پناهي در بعضي از افراد مي شود و در اين حال است كه ممكن است فرد با نگرش افراطي و متعصبانه و به طرز ناصحيحي دلباخته كسي شود و درمان تمام دردهاي خويش را در ايجاد ارتباط با او پنداشته و از دست دادن او را موجب تمامي مشكلات خويش بداند. و حال آنكه شخصيت واقعي افراد، به ويژه نوجوانان و جوانان، معلول و عوامل متعددي بوده و در معرض تغيير و تحول مثبت و منفي است. لذا اگر چنين كسي به عنوان ملجأ و پناه ديگران برگزيده شود؛ پناهگاهي به شدت سست بنيان خواهد بود و در نتيجه پناه بردن به او چيزي جز در جا زدن و حتي مضاعف شدن مشكلات و نيز اقدامات ناصحيح، تحت راهنمايي هاي غيرصحيح او نخواهد بود.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. دوستي از منظر  قرآن و حديث ،محمدي ري شهري، دارالحديث قم.
2. كام دل، محمدرضا كاشفي، ناشر: مؤلف با همكاري روابط عمومي اداره كل صنايع استان سمنان.
3. آئين مهرورزي، محمدرضا كاشفي، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم.

پي نوشت ها:
[1] . محمدي ري شهري، محمد، دوستي در قرآن و حديث، موسسه فرهنگي دارالحديث، چاپ اول، ص285.
[2] . توبه/24.
[3] . همان، ص191، ح612.
[4] . همان، ص191، ح617.
[5] . همان، ص193، ح625.
[6] . همان، ص193، ح627.
[7] . همان، ص195، ح634.
[8] . همان، ص199، ح645.
[9] . محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمة، مكتب الاعلام الاسلامي، 1416، ج2، ص190، ح3001.
[10] . همان، ص205، ح671.
[11] . همان، ص205، ح674.
[12] . همان، ص213، ح696.
[13] . هود/113.
[14] . همان، ص217، ح701.
[15] . همان، ص217، ح705.
[16] . همان، ص219، ح711.
[17] . همان، ص219، ح713.
[18] . همان، ص219، ح714.
[19] . همان، ص221، ح717.
[20] . همان، ص221، ح719.
[21] . همان، ص223، ح726.
[22] . همان، ص223، ح729.
[23] . همان، ص223، ح732.
[24] . همان، ص225، ح735.
[25] . همان، ص225، ح737.
[26] . نهج البلاغه، حكمت 268.