نکته زیبا و دقیقى که ذهن و اندیشه شما را به سوى چنین مقوله و پرسش هایى پیرامون آن معطوف داشته است در حقیقت پرداختن به نکته اى است که از دیرباز موضوع بحث و گفت وگوى عالمان و اندیشمندان بوده است، ورود به این مقوله مستلزم تمهیداتى است که ذیلاً بدان اشاره مى گردد.

یک. چیستى مصحف

کلمه «مُصْحَف» (با هر سه حرکت میم) اکنون بیشتر به معناى «قرآن» به کار مى رود؛ اما در لغت به معناى مجموعه برگه هایى است که میان دو جلد جمع آورى شده است و امروزه «کتاب» خوانده مى شود. حسینى جلالى، سید محمدرضا، تدوین السنة الشریفه، ص 76. بنابراین، منظور از «مصحف فاطمة(س)، کتاب فاطمه(س) است که در بعضى از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانى چون «ابى بن کعب» وجود کتابى نزد آن حضرت(س) را تأیید کرده اند. عبود، اسعد، صحیفة الزهرا(س)، ص 58 – 56. بدین ترتیب سخن کسانى مانند «ایجى» در مواقف و «جرجانى» در شرح مواقف و ابو زهره در کتاب «امام صادق(ع)» که مدعى شده اند، شیعه به قرآنى منسوب به فاطمه(س) که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد، نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقت در معناى مصحف ریشه دارد. معروف الحسنى، سید هاشم، سیرة الائمة الاثنى عشر، ج 1، ص 98 و 99.

مصحف فاطمه و محتواى آن

درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعى روایات فراوان یافت مى شود. در این احادیث محتوا حجم، زمان نگارش کیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایى اختلافاتى میان این روایات مشاهده شود؛ اما با کمى دقت توجیه مى گردد. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 26، ص 48 – 38. بعضى از روایات مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانسته اند. همان، ص 38 و 39. بر اساس شمارى از احادیث در این کتاب مطالبى چون وصیت حضرت فاطمه(س) همان، ص 43. مصیبت هاى فرزندان آن حضرت(س) در طول زمان همان، ص 41.، پیشگویى حوادث آینده همان، ص 44. و تمام پادشاهانى که بر زمین حکم خواهند حسینى جلالى، سیدمحمدرضا، تدوین السنة الشریفه، ص 77. راند، نوشته شده است. دسته اى از روایات نیز از اشتمال این مصحف بر تمام احکام حلال و حرام حتى حکم عملى که موجب نصف شلاق مى شود بحارالانوار، ص 37.، سخن به میان آورده اند. همان.
بر اساس بعضى از احادیث، امام صادق(ع) حوادث تاریخى اى چون ظهور زندیقان را پیشگویى کرده و گفتارش را به مصحف حضرت زهرا(س) مستند دانسته است. بحارالانوار، ص 44. این روایات با هم ناسازگار نیستند؛ زیرا ممکن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف وجود داشته باشد و هر روایت بخشى از محتواى آن را بیان کرده است.

دو. زمان و کیفیت نگارش

مهم ترین مطلب درباره این مصحف، زمان و کیفیت نگارش آن است که مسأله ارتباط حضرت زهرا(س) با جبرئیل و دیگر فرشتگان الهى در همین جا مطرح مى گردد. در چند روایت، کیفیت نگارش آن بدین صورت مطرح شده است: پیامبراکرم(ص) مطالب را املا مى کرد و حضرت على(ع) مى نوشت. همان، ص 41 و 42 و 49. پس درباره سبب علت انتساب مصحف به حضرت فاطمه(س) مى توان گفت، آن کتاب نزد حضرت زهرا(س) نگهدارى مى شد یا آن حضرت واسطه رسیدن بعضى از مطالب به دست حضرت على(ع) بوده است. برخى از روایات نیز مصحف را رهاورد املا و وحى مستقیم خداوند بر حضرت زهرا(س) دانسته اند. همان، ص 39. بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اکرم(ص) خداوند فرشته اى را نزد حضرت زهرا(س) مى فرستاد تا در غم پدر دلدارى اش دهد، وى را از مکان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت وگو بنشیند. حضرت فاطمه(س) سخنان آن فرشته را به حضرت على(ع) منتقل کرد و آن حضرت(ع) آنها را به نگارش در آورد. همان، ص 44 و 48. روایتى این فرشته را جبرئیل(ع) معرفى کرده است. همان، ص 42. میان این احادیث نیز ناسازگارى وجود ندارد؛ زیرا مى توان گفت خداوند به وسیله فرشته اى از فرشتگان خود به نام جبرئیل(س) با آن حضرت(س) سخن گفته است. البته میان این روایات و روایت هایى که مصحف را املاى رسول خدا(ص) مى داند، نوعى ناسازگارى مشاهده مى شود. آن روایات زمان نگارش مصحف را دوران حیات پیامبر اکرم(ص) مى داند و این روایات بعد از وفات آن حضرت. براى رفع این ناسازگارى، راه هاى گوناگون ارائه شده است:
1. منظور از رسول خدا در روایات دسته اول فرستاده خدا است نه پیامبر اکرم(ص). بنابراین، مى توان بر فرشته اى از فرشتگان الهى نیز منطبق شود. (امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 311.)
برخى از دانشمندان در نقد این سخن گفته اند: این توجیه نیکو مى نماید؛ اما با موارد استعمال «رسول الله ناسازگار است؛ زیرا «رسول الله» در متون اسلامى معمولاً به معناى پیامبر خدابه کار مى رود نه مطلق فرستاده خدا. (همان)
2. مى توان گفت حضرت فاطمه زهرا(س) دو مصحف داشت. یکى از آنها ره آورد املاى رسول خدا(ص) بود و دیگرى نتیجه سخنان جبرئیل(س) با آن بانوى بزرگوار.(همان، ص 314) اشکال این توجیه آن است که روایات از یک مصحف سخن گفته اند نه دو مصحف. به نظر مى رسد در توجیه این ناسازگارى باید گفت، فاطمه زهرا(س) یک مصحف داشت. بخشى از این کتاب را به مطالب دریافتى از پدرش اختصاص داده بود و بخشى دیگر را به مطالب جبرئیل(س).

سه. امکان نزول جبرئیل بر فاطمه(س)

اشکال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحى پس از رسول اکرم(ص) است؛ به عبارت دیگر، ما مسلمانان معتقدیم پیامبر اکرم(ص) خاتم انبیا بوده، بعد از وفات آن حضرت(ص) ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. بنابراین، چگونه فرشته بر حضرت زهرا(س) نازل مى شد و با آن بزرگوار گفت و گو مى کرد. در پاسخ بدین اشکال باید گفت، طبق آیات قرآنى، نزول فرشته الهى و ارتباط خداوند با غیر پیامبران از طریق فرشتگان و وحى امکان پذیر است؛ چنان که آیات بسیار از ارتباط فرشته با حضرت مریم(س) سخن مى گوید آل عمران (3)، آیات 42 و 43 و 45. و خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى(ع) را وحى مى خواند. قصص (28)، آیه 7. و وقتى امکان این ارتباط با زنانى چون مادر موسى(ع) و حضرت مریم(س) پذیرفته شد، امکان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا(س) که از سوى پیامبر اکرم(ص) سرور همه زنان در همه زمان ها معرفى شده، به طریق اولى پذیرفتنى مى نماید. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراکرم(ص) قطع ارتباط میان خداوند و فردى به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است نه عدم امکان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعى ارتباط میان امامان معصوم(ع) و خداوند وجود دارد. بحارالانوار، ج 26، ص 66 و 97.
در روایات اهل سنت نیز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شده اند. «محدّث» یعنى کسى که با فرشتگان الهى نوعى ارتباط دارد و از آنها حدیث دریافت مى کند. اعیان الشیعه، ج 1، ص 314 و 315.

چهار. مصحف نزد چه کسى است؟

روایات شیعه نشان مى دهد این مصحف در زمان هاى مختلف نزد امامان معصوم(ع) بوده، از امامى به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسى بدان دسترسى نداشته است. بر اساس این روایات، امامان با استفاده از آن حوادثى را پیشگویى و احکامى را بیان کرده اند. بحارالانوار، ص 48 – 38.

تذکر

کتاب هایى که اخیراً با عنوان «صحیفة الزهرا علیها السلام» منتشر شده، مانند عبود، اسعد، صحیفة الزهرا(س) و قیومى اصفهانى، جواد، صحیفة الزهرا(س). با «مصحف فاطمة(س)» تفاوت دارد؛ زیرا در این کتاب ها عمدتاً دعاهاى منسوب به آن حضرت(س) به چشم مى خورد نه آنچه روایات درباره مصحف فاطمه گفته اند.