مخاطب در آيه 38 سوره «روم» چه كسانى هستند؟

خداى متعال در آيه 38 سوره «روم» مى فرمايد: «چون چنين است حق بستگان و نزديكان را ادا كن، و همچنين مسكينان و درراه ماندگان را» (فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ).

به هنگام وسعت روزى فكر نكن آنچه دارى از آن تو است، بلكه ديگران نيز در اموال تو حق دارند، از جمله خويشاوندان و افراد مستمندى كه از شدت فقر زمين گير شده اند، و همچنين افراد آبرومندى كه دور از وطن، بر اثر حوادثى در راه مانده اند و محتاجند.
تعبير به «حَقَّهُ» بيانگر اين واقعيت است كه، آنها در اموال انسان شريكند و اگر چيزى انسان مى پردازد، حق خود آنها را ادا مى كند و منتى بر گردن آنان ندارد.
جمعى از مفسران، مخاطب را در اين آيه منحصراً پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله)دانسته اند، و «ذى القربى» را خويشاوندان او، در روايت معروفى از «ابو سعيد خدرى» و غير او، چنين نقل شده: «هنگامى كه آيه فوق نازل شد پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) «فدك» را به «فاطمه» بخشيد و تسليم وى نمود» (لَمّا نَزَلَتْ هذِهِ الآيَةُ عَلَى النَّبِى(صلى الله عليه وآله)أَعْطى فاطِمَةَ فَدَكاً وَ سَلَّمَهُ اِلَيْها).
عين اين مضمون، از امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) نقل شده است.
اين معنى در روايت بسيار مشروحى ضمن بيان گفتگوى بانوى اسلام «فاطمه زهراء»(عليها السلام) با «ابوبكر» از امام صادق(عليه السلام) آمده است.
ولى جمعى ديگر از مفسران، خطاب را در اين آيه عام گرفته اند، و شامل پيامبر(صلى الله عليه وآله) و غير او مى دانند، طبق اين تفسير، همه مردم موظفند كه حق خويشاوندان و ذى القربى خود را فراموش نكنند.
البته اين دو تفسير، منافاتى با هم ندارد و قابل جمع است، به اين ترتيب كه: مفهوم آيه، مفهوم گسترده اى است و پيامبر(صلى الله عليه وآله) و خويشاوندان او مخصوصاً «فاطمه زهراء»(عليها السلام) مصداق اتمّ آن است.
و از اينجا روشن مى شود كه، هيچ يك از تفاسير فوق، با «مكّى» بودن اين سوره منافات ندارد، چرا كه مفهوم آيه، يك مفهوم جامعى است كه هم در «مكّه» مى بايست به آن عمل شود، و هم در «مدينه» و حتى اعطاى «فدك» به «فاطمه»(عليها السلام) بر اساس اين آيه، كاملاً قابل قبول است.
تنها چيزى كه در اينجا باقى مى ماند جمله «لَمّا نَزَلَتْ هذِهِ الآيَةُ…» در روايت «ابو سعيد خدرى» است، كه ظاهرش اين است: اعطاى «فدك» بعد از نزول آيه بوده است، ولى اگر «لَمّا» را در اينجا به معنى علت بگيريم نه به معنى زمان خاص، اين مشكل نيز حل مى شود، و مفهوم روايت اين خواهد بود كه: پيامبر(صلى الله عليه وآله) به خاطر اين دستور الهى «فدك» را به «فاطمه»(عليها السلام) عطا كرد، به علاوه گاه آياتى از قرآن دو بار نازل شده است.
اما اين كه: چرا از ميان همه افراد نيازمند، و صاحب حق، تنها اين سه گروه ذكر شده اند؟ ممكن است به خاطر اهميت آنها باشد، زيرا حق خويشاوندان از هر حقى بالاتر است، و در ميان محرومان و نيازمندان، مساكين و واماندگان در راه، از همه نيازمندترند.
و يا به خاطر نكته اى است كه، «فخر رازى» در اينجا آورده، او مى گويد: «اصناف هشتگانه اى كه مى بايست زكات به آنها پرداخت، در صورت وجوب زكات است، ولى سه گروهى كه در اين آيه ذكر شده اند، حتى در صورت تعلق نگرفتن زكات نيز كمك به آنها لازم است; چرا كه بعضى از خويشاوندان واجب النفقه انسانند و «مسكين» فقير محرومى است كه اگر به او كمك نشود، چه بسا جانش به خطر بيفتد، همچنين «ابن السبيل» ممكن است در شرائطى باشد كه با نرسيدن كمك تلف شود، ترتيبى كه در ذكر اين سه گروه، در آيه رعايت شده نيز، متناسب با ترتيب اهميت آنها است».

منبع:

تفسير نمونه، جلد 16، صفحه 464.