راهکارهای بهره مندی از مدیریت زمان:
 1- پرهیز از شتابزدگی و عجله بی مورد تحقق
هر هدف و برنامه ای نیازمند زمان مناسب خود است و به تدریج صورت می گیرد. [1] در عبادات هر تکلیف عبادی زمان خاص خود را دارد که نباید زودتر از موعد خود انجام شود به عنوان مثال گفته شده نماز را نه به تأخیر اندازید و نه به خاطر عجله داشتن آن را پیش از موعد خود بجا آورید. مدیریت زمان لزوماً انجام سریع کار و شتابزدگی نیست بلکه در برخی موارد انجام امور نیازمند تفکر و تأمل و درنگ بیشتر است و حتی در برخی حالات نفسانی از جمله هنگام خشم و غضب باید از شتابزدگی و تصمیم گیری های عجولانه پرهیز نمود. [2] مطابق فرمایش امام علی (علیه السلام) باید از عجله در کارها قبل از فرارسیدن زمان انجام آنها پرهیز نموده و هنگامی که زمان آن رسید در انجام آن کوتاهی نکرد و هر کاری را در موضع و وقت خاص آن انجام داد؛ [3] زیرا که هر کس برای کاری که زمانش فرا نرسیده عجله کند مانند باغبانی است که میوه را نارس بچیند و در زمینی غیر از زمین خود محصولی بکارد [4] که این نشانه کم خردی است [5] چه بسیار افرادی که برای کاری عجله می کنند و وقتی به آن می رسند آرزو می کنند که کاش آن را در نیافته بودند. [6]
 
2- صبر بر سختی های اجرای برنامه برای نیل به هدف یکی از اصول مهم مدیریت زمان تعیین هدف و مقصد است که بالطبع در نگرش الهی این هدف دستیابی به رضای الهی در تمامی امور اعم از دنیوی و اخروی خواهد بود. در این خصوص دستوراتی کلی توسط امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه وجود دارد و لازم است تا با اولویت بندی صحیح کارها به منظور استفاده بهینه از زمان کارهای اهم فدای مهم نشود. از جمله این موارد اموری است که در دنیا به ظاهر ناگوار است ولی با توجه به اولویت اصلی که راحتی آخرت است باید بر آن صبر کرد و بطور کلی با صبر گرچه که طولانی هم باشد بالاخره به منظور نهایی خواهد رسید. [7]
«صبروا ایاماً قصیره اعقبتهم راحه طویله» [8] ایام کوتاهی را در این دنیا صبر کردند و در آخرت به راحتی ابدی رسیدند.
 
3- رعایت نظم در اجرای برنامه به طور کلی نظم و ترتیب در زندگی نقش سازنده ای دارد و تأخیر در انجام وظیفه، شخص را با خطری جدی روبه رو می سازد که هرگز قابل جبران نیست. امام علی (علیه السلام)
در وصیت نامه خود به امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) می فرماید: «اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی الله و نظم امرکم» [9] شما و همه فرزندانم و کسانم و آن را که نامه من بدو رسد، سفارش می کنم به ترس از خدا و آراستن کارها.
موانع مدیریت زمان
عوامل زیادی وجود دارند که فرد را از مدیریت صحیح زمان خویش بازداشته و موجب کاهش کارایی و اثربخشی او می گردند که از آن جمله می توان به اهمال کاری، دفع الوقت و به تأخیر انداختن کارها و تردید و دودلی اشاره کرد. [10] بنابراین شایسته است با توجه به اصول و روش های مدیریت زمان، سعی در از بین بردن این عوامل نمود و با رو آوردن به کارهای خیر و دوری از زشتی ها، توبه و ندامت از گناهان خویش را به آینده موکول نکرد. در این خصوص امام علی (علیه السلام) و سایر معصومان فرمایشات ارزنده ای دارند که به بخشی از آنها اشاره می شود:
1- تردید و دودلی یکی از عوامل مهم برای موفقیت قاطعیت در اجرای تصمیم ها و برنامه ریزی از پیش تعیین شده و پرهیز از تردید و دو دلی است. اگر برای انجام کاری، با تفکر و برنامه ریزی و رعایت اولویت ها عمل کنیم، تردید در اجرای آن هرگز جایز نبوده زیرا چنین تردیدی می تواند موجب هدر رفتن وقت و عدم مدیریت صحیح زمان گردد. در روایتی از امام علی (علیه السلام) چنین آمده که اگر از انجام کاری ترسیدی خود را در آن کار قرار ده. زیرا ترس از کار بیش از انجام آن موجب دل نگرانی و اتلاف وقت می شود. [11]
 
2- اهمال کاری یکی از موانع جدی در مدیریت زمان به تأخیر انداخت بی مورد کارها و به تعبیر دیگر سستی و اهمال در امور است. در لسان روایات از این امر با واژه هایی از قبیل تسویف، تهاون، کسل و ضجر و ابطاء تعبیر شده است. [12] امام سجاد (علیه السلام) در دعای ابوحمزه می فرماید:
«فقد افنیت بالتسویف و الآمال عمری» [13] خدایا من عمرم را به امروز، فردا کردن (در عمل به عهد و پیمانی که با تو داشته ام) و آرزوهای طولانی و بلند، گذرانده ام.
دفع الوقت کردن، و به تأخیر انداختن کارها و امروز و فردا کردن (یا همان تسویف) همگی از جمله عوامل اتلاف وقت و به هدر رفتن سرمایه گران بهای عمر و فراهم شدن اسباب هلاک آدمی است [14]
و باید آن را با داروی عزم و اراده ای جازم درمان کرد. [15]
نتیجه گیری:
 یکی از نتایج مدیریت صحیح زمان که در واقع نوعی دوراندیشی است و در لسان روایات از آن به «حزم» تعبیر شده به خوبی انجام شدن کارها است. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند:
«الظفر بالحزم و الحزم بإجاله الرای و الرای بتحصین الاسرار» [16]
پیروزی به دوراندیشی است و دوراندیشی در به کار انداختن رأی و به کار انداختن رأی در نگاهداشتن اسرار.
نقطه مقابل حزم تفریط و کوتاهی و باری به هر جهت بودن است که از دیدگاه امام علی (علیه السلام) موجب پشیمانی است.
ثمره التفریط الندامة و ثمرة الحزم السلامة [17] کوتاهی در کار را پشیمانی بار است و دوراندیشی را سلامت در کنار.
بنابراین از مجموع آنچه گذشت ضمن روشن شدن اهمیت مدیریت زمان، بخشی از تعالیم ارزنده امام علی (علیه السلام) در این باب مرور شد و دریافتیم که بر ما لازم است تا با انتخاب سعادت اخروی بعنوان هدف اصلی خویش، با برنامه ریزی صحیح و اولویت بندی کارها ضمن پرداختن به امور دنیایی، تمام همت خویش را مصروف آخرت کنیم و لحظه لحظه های عمر خویش را به طور حساب شده خرج کنیم و به آسانی آن را در امور باطل هدر ندهیم که موجب پشیمانی آخرت خواهد بود.
منبع:نشریه النهج، شماره 31
منابع:
• قرآن کریم
• نهج البلاغه، ن: فیض الاسلام، مرکز نشر آثار فیض الاسلام، تهران، 1368، چاپ دوم
• المعجم المفهرس لاحادیث بحارالانوار، تهران، مؤسسه الطباعه و النشر وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، 1373
• ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، ابوالفضل ابراهیم، محمد (مصحح)، 1387ق، دار احیاء الکتب العربیه
• ابن بابویه، محمد بن علی، (1362ش)، الخصال، الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی، غفاری، علی اکبر: مصحح، انتشارات اسلامی، قم
• ابن بابویه، محمد بن علی، 1379ش معانی الاخبار، تصحیح و تعلیق علی اکبر الغفاری، مؤسسه النشر الاسلامی
• اجلی، پرویز، بیست قدم در مدیریت موفق زمان، مجله روابط عمومی، دی 1378 – شماره 16
• الاحسائی، ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، تقدیم: السید شهاب الدین النجفی المرعشی، تحقیق: مجتبی العراقی، الطبعه الاولی، 1403، نشر السید الشهداء – قم ارفع، سید کاظم، ترجمه نهج البلاغه، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی، چاپ‌دوم، 1379ش، تهران
• برازش، علی رضا، المعجم المفهرس لالفاظ غرر الحکم و دررالکلم، انتشارات امیرکبیر، تهران، ایران، چاپ اول، 1371
• به پژوه، احمد، هفتاد رهنمود مهم درباره مدیریت زمان برای مادران و پدران، مجله پیوند، بهمن 1381، شماره 280
• بیضون، لبیب؛ (1425ق)، تصنیف نهج البلاغه، بیروت، دارالمحجه البیضاء
• پهلوان، منصور، 1387، فرهنگ واژگان نهج البلاغه، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی
• تمیمی آمدی، عبدالواحد 1366، غررالحکم و دررالکلم، مصحح: میرجلال الدین حسینی ارموی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،
• تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، رسولی محلاتی، سیدهاشم (مترجم و محقق)، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1379، چاپ سوم
• تمیمی آمدی، عبدالواحد (1382) گفتار امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، م: حسین شیخ الاسلامی، قم، ر: انصاریان 1382
• حسین زاده، علیرضا، طرح مطالعه بهره وری در صنعت، وزارت صنایع، معاونت پژوهشی و فناوری
• ربانی، هادی، 1383، گزیده غررالحکم و دررالکلم، م: سید محسن موسوی، انتشارات دارالحدیث، قم
• زین الدین، الشیخ محمد امین، کلمه ی التقوی، بی جا، بی تا
• ساروقی، محمدعلی ابوالقاسم، مدیریت زمان و موفقیت، مجله توسعه مدیریت، آذر 1383 – شماره 62
• سبحانی، محمد، رمزهای موفقیت از نگاه امام علی (علیه السلام) مجله مبلغان، شماره 45، مهر 1382
• سرمدی، سروش، سیر تکاملی مدیریت زمان، اصلاح و تربیت، شهریور 1385 – شماره 54
• سروش، عبدالمجید، مدیریت زمان، مجله توسعه مدیریت، دی 1381 – شماره 45
• شفیع پور مطلق، فرهاد، مدیریت زمان در دانشگاه مجازی، ماهنامه تدبیر – سال هفدهم – شماره 176، سال 1386الشهید الثانی، زین الدین بن علی، منیه المرید فی آداب المفید و المستفید، رضا المختاری مکتب الاعلام الاسلامی، بی جا
• العاملی، محمد بن حسین الحر، وسائل الشیعه ی، مؤسسه ی آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، الطبعه ی الثانیه ی، 1414، مهر، قم، مؤسسه ی آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث
• علی بن الحسین (علیه السلام)، امام چهارم، 1413، صحیفه سجادیه، اشراف الموحد الابطحی الاصفهانی، قم: مؤسسه الامام المهدی (علیه السلام)
• عمرانی رحمت آبادی، مدیریت زمان از دیدگاه قرآن و حدیث، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، 1382
• غفاری، نصرالله، مدیریت زمان در سازمان تولیدی، مجله مطالعات مدیریت، شماره 12، زمستان 1372
• فرهی، برزو، چگونه وقت خود را تنظیم کنیم؟ مجله مصباح، شماره 12، زمستان 1373
• قطب راوندی، سعید بن هبه الله، (بی تا) سلوه الحزین و تحفه العلیل المعروف باالدعوات، قم، مدرسه الامام مهدی
• قمی، عباس، 1375 کلیات مفاتیح الجنان، تهران، انتشارات نبوغ
• الکفعمی، تقی الدین ابراهیم، جنه الامان الواقیه و جنه الایمان الباقیه المعروف باالمصباح، 1403ق، بیروت، مؤسسه الاعلمی
• الکلینی، محمد بن یعقوب، 1365ش، الاصول من الکافی، غفاری، علی اکبر (مصحح)، دارالکتب الاسلامیه
• گروه مترجمان میثاق مدیران، چک لیست مدیریت: زمان شروع کسب و کار، مجله میثاق مدیران، شماره 13، مرداد 1385
• المازندرانی، مولی محمد صالح، 1421، شرح اصول الکافی، مع تعالیق میرزا ابوالحسن شعرانی، مصحح: سید علی عاشور، بیروت، دار الحیاء التراث العربی
• المجلسی، محمد باقر، 1403ق، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، داراحیاء التراث العربی
• محدثی، جواد، 1383، گهر عمر، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی
• المحمودی، محمد باقر (1396ق)، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات
• محمدی ری شهری، 1416ق، محمد، میزان الحکمه، قم، دار الحدیث
• ملک، راضیه، مدیریت زمان در اسلام، انتشارات گل محمدی، تهران، دی، 1387
• نعمت زاده، شهرام، نظر اجمالی به رهبری و مدیریت زمان، : مجله توسعه مدیریت، اردیبهشت 1383 – شماره 57
• نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث – 1988م، بیروت، لبنان
• نمازی شاهرودی، علی، 1419، مستدرک سفینه البحار، تحقیق و تصحیح: الشیخ حسن بن علی النمازی، 1419، قم، مؤسسه النشر الاسلامی
• سایت پرسمان اخلاق http://akhlagh. porsemani. ir/node/ 162
پی نوشت ها:
[1] به پژوه.
[2] سید رضی/ نامه 51.
[3] سیدرضی/ نامه 53.
[4] سید رضی / خطبه 5.
[5] سید رضی/ حکمت 355: من الخرق المعاجلة قبل الامکان و الاناة بعد الفرصة.
[6] سیدرضی/ خطبه 150.
[7] سیدرضی/ حکمت 145.
[8] سید رضی / خطبه 184.
[9] سیدرضی/ نامه 47.
[10] نک: فرهی، به پژوه و ساروقی.
[11] سیدرضی/ حکمت 166.
[12] نک: آقا تهرانی.
[13] الکفعمی/ 596 و مجلسی، بحارالانوار 95/ 87.
[14] الکلینی 2/ 136 و آمدی/ 6954.
[15] سید رضی/ خطبه 214 و آمدی/ 5927.
[16] سید رضی/ حکمت 45.
[17]سیدرضی/ حکمت 172 و آمدی/ 4590.
مدیریت زمان از دیدگاه امام علی (علیه السلام)، قسمت اول
مدیریت زمان از دیدگاه امام علی (علیه السلام)، قسمت دوم
مدیریت زمان از دیدگاه امام علی (علیه السلام)، قسمت سوم
مدیریت زمان از دیدگاه امام علی (علیه السلام)، قسمت چهارم