گرچه دیوارهای خانه‌ها انسان‌ها را از هم جدا می‌کند و هر کس وارد محدوده خانه و زندگی خویش می‌شود اما زندگی اجتماعی، افراد جامعه را به صورت اعضای یک «خانواده» در می‌آورد که پیوسته با هم در ارتباط، رفت و آمد، برخورد و تعاون‌اند و نیازهای متقابل به یکدیگر دارند. ازاین‌رو، سایه هر کدام از دو همسایه، باید آرام‌بخش دیگری باشد و هر یک زیر سایه همسایه خود، احساس امنیت، آسودگی و اعتماد کنند. این چیزی است که دستورهای معاشرتی و اخلاقی اسلام بر آن تأکید فراوان دارد.
در حدیثی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است که:
«اَلْجِیرانُ ثَلاَثَةٌ: جَارٌ لَهُ ثَلاثَةُ حُقُوق: حَقُّ الْجِوَارِ، وَ حَقُّ الْقِرَابَةِ، وَ حَقُّ الإِسْلاَم. وَ جَارٌ لَهُ حَقَّانِ: حَقُّ الْجِوارِ، وَ حَقُّ الإِسْلاَمِ. وَ جَارٌ لَهُ حَقُّ الْجِوَارِ، اَلْمُشْرِک مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ»[ الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج 6، ص 160.]؛ «همسایگان سه دسته اند؛ دسته اى سه حق دارند: حقّ همسایگى، حقّ خویشاوندى و حقّ مسلمانى. دسته اى دو حق دارند: حقّ همسایگى و حقّ مسلمانى. و دسته اى فقط یک حق: حقّ همسایگى، که مشرکان از اهل کتابند».
این حدیث به خوبی جایگاه و اهمیت همسایگی را نشان می‌دهد و بیان می‌دارد که حق همسایگی حقی جدای از خویشاوندی و حتی مسلمانی است و اگر همسایه‌ای، خویشاوند یا مسلمان نبود باز هم می‌بایست رابطه‌ای شایسته و مناسب با آن داشت و حقوقش را رعایت کرد.[ سمیه السادات موسوی، تأثیر روابط اجتماعی صمیمانه بر بهداشت روان، ماهنامه علمی، ترویجی معرفت، سال هجدهم، شماره 147، 1388، صص 113- 134.]
اما برای روشن شدن دیدگاه اسلام پیرامون حق همسایگان و نوع رفتار با آنان توجه شما را به مطالب زیر جلب می‌کنیم:

حق همسایگی

رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
«جبرئیل همواره سفارش همسایگان را به من می‌کرد تا جایی که گمان کردم همسایه از همسایه ارث می‌برد»[ بحارالانوار، ج 17، ص 49.].
ایشان در جای دیگر فرموده‌اند:
«هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد، نباید همسایه خود را آزار دهد»[ کافی، ج 2، ص 667.].

آداب رفتار با همسایه

آدابی که اسلام برای نحوه معاشرت با همسایگان در نظر گرفته است فراوان است که به مهم‌ترین آنها می‌پردازیم.

1. رازداری و عیب پوشی

اگر افراد یک محل در مدت طولانی با یکدیگر همسایه باشند، کم کم از اسرار زندگی همدیگر آگاه خواهند شد. از آنجا که آشکار ساختن اسرار زندگی مردم و فاش کردن عیب‌های آنان، بسیار نکوهیده است، مؤمن نباید در کار دیگران کنجکاوی کند و به دنبال عیب‌جویی باشد. اگر هم به صورت اتفاقی، از رازی آگاه شد، باید آن را پنهان بدارد، چنان که امام سجاد(علیه السلام) می‌فرماید:
«اگر بر عیب همسایه ات آگاه شدی، باید آن را پنهان سازی».[ همان، ج 74، ص 7.]
در غیر این صورت، بنا به فرموده امام علی(علیه السلام) باید منتظر پی آمدهای ناگوار کشف اسرار همسایه باشد:
«مَن تَطَلعَ علی اَسرار جارِهِ اِنهَتَک اَستارُهُ»[ غررالحکم و دررالکلم آمدی (به صورت موضوعی)، ج 1، ص 199.]؛ «کسی که به اسرار درونی همسایه‌اش سرکشد [و درصدد آگاهی یافتن از وضع درونی او برآید]، پرده‌هایش دریده می‌شود».

2ـ مدارا و خوش همسایگی

تضاد و مزاحمت از پی آمدهای ناگزیر در زندگی اجتماعی است. ممکن است کم توجهی و عمل نکردن بعضی افراد به آداب اسلامی، آسایش را از دیگران بگیرد و آنان را بیازارد. این امر زمینه‌ساز کدورت‌ها و درگیری‌های بعدی می‌شود. در این صورت، شایسته است طرفی که از همسایه خود کم لطفی دیده است، آزار همسایه را تحمل کند. اگر هم ناچار به نشان دادن واکنش شد، با رویی گشاده و زبانی نرم به وی گوشزد کند، به گونه‌ای که آن تذکر به اصلاح او کمک کند و موجب رنجش خاطرش نشود. امام کاظم(علیه السلام) در این باره می‌فرماید:
«لَیْسَ منّا مَنْ لَمْ یُحسنْ مُجاوَرَةَ مَنْ جَاوَرَه»[ همان.]؛ «از ما نیست کسی که با همسایه‌اش خوش رفتاری نکند».

3. رسیدگی به یکدیگر

حُسن هم جواری ایجاب می‌کند همسایگان از مشکلات یکدیگر باخبر شوند، در رفع آن کوشا باشند و خود را به بی‌خبری نزنند.
امام علی(علیه السلام) می‌فرماید:
«مِنْ الْمروَّة تَعهُّد الجِیرانِ»[ همان.]؛ «رسیدگی به [امور] همسایگان، از جوان مردی است».

4. تهنیت هنگام شادی، تعزیت هنگام مصیبت

امروزه دنیای ماشینی موجب شده است که روابط عاطفی و انسانی به ضعف و خاموشی بگراید. انسان‌ها و همسایگان نزدیک، از حال یکدیگر بی‌خبر باشند، به گونه‌ای که حتی پس از چندین سال همسایگی، نام یکدیگر را هم ندانند، این در حالی است که آداب اسلامی حکم می‌کند انسان مؤمن در هیچ شرایطی، از همسایه خویش غافل نباشد.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می‌فرماید:
«حق همسایه آن است؛ چنانچه خیری به او رسید، به او تبریک بگویید. هنگام بیماری به عیادتش بروید. در مصیبت‌ها به او تسلیت بگویید. اگر فوت شد، در تشییع جنازه‌اش حاضر شوید».[ بحارالانوار، ج 82، ص 93.]

5. مراعات حق همسایه در فروش و ساخت مسکن

آداب اسلامی ایجاب می‌کند که انسان مؤمن مسلمان، همواره در فروش و ساخت مسکن، همسایه خود را مقدّم بدارد. چنان‌که حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) در فروش خانه می‌فرماید:
«جارُ الدّارِ اَحَقَُّ بِدارِ الْجارِ»[ همان.]؛ «همسایه خانه، در خرید خانه همسایه مقدّم است».
همچنین درباره ساخت و ساز مسکن می‌فرماید:
«حق همسایه آن است که بنای خود را از بنای او فراتر نبری و جریان باد را بر او نبندی».[ همان.]
در حقیقت، در ساخت و ساز مسکن، همان‌گونه که ما رفاه و آسایش خود را در نظر می‌گیریم و تلاش می‌کنیم به گونه مطلوب خویش آن را بسازیم، باید ملاحظه همسایه را نیز داشته باشیم و با ساخت و ساز غیراصولی، آرامش و آسایش او را سلب نکنیم.

6. مراعات حال همسایه در پخت و پز و خرید مواد غذایی

پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این مورد می‌فرماید:
«حق همسایه آن است… هرگاه میوه‌ای خریدید، مقداری به او هدیه کنید. اگر مایل به این کار نبودید، آن را پنهانی به خانه ببرید و دقت کنید که فرزندتان آن را از خانه بیرون نبرد که فرزند او ببیند و بهانه‌گیری کند. با بوی غذای مطبوع خود، او را میازارید، مگر آن‌که مقداری برایش بفرستید».[ بحارالانوار، ج 82، ص 93.]

7. خیانت نکردن به مال و ناموس همسایه

از دیگر آداب حُسن هم جواری، حفظ حُرمت همسایه است، چنان‌که رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
«حُرْمَة الْجارِ عَلَی الجارِ کَحُرمَةِ دمهِ»[ نهج الفصاحه (با تنظیم موضوعی)، ص 657، ح 16.]؛ «حرمت همسایه بر همسایه، چون حُرمت خون او است».
حفظ حرمت همسایه، هم شامل احترام ظاهری است مانند ادب در برخوردها و پرهیز از هرگونه رفتار و گفتار زننده و هم احترام باطنی، یعنی حفظ حُرمت مال و ناموس همسایه. در حقیقت، یک انسان مؤمن، ضمن این‌که احترام ظاهری را در رابطه با همسایه رعایت می‌کند، نباید فکر خیانت به مال و ناموس همسایه را در ذهن بپروراند؛ زیرا پی آمد چنین خیانتی به مراتب سنگین‌تر از خیانت به دیگران است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‌فرماید:
«خداوند ناپسند داشته است براى امت من خندیدن در قبرستان را و سرک کشیدن در خانه دیگران را»[ وسائل الشیعه، ج 3، ص 232، آل البیت.].
بنابراین انسان مؤمن نه تنها نباید چنین خیانت‌هایی را مرتکب شود، بلکه در غیاب همسایه باید از مال و ناموس او، همانند مال و ناموس و خانواده خود حفاظت کند.[ بافکار، حسین، آداب اجتماعی اسلام «مبانی، روش‌ها و کارکردها»، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، ? 1389، اول. ]

نحوه رفتار با همسایه مردم آزار

اما درباره نحوه برخورد با رفتارهای غیر اسلامی همسایگان، بهترین راه امر به معروف و نهی از منکر از طریق شیوه‌های صحیح می‌باشد.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند:
«مَن لَهُ جارٌ و َیَعمَلُ بِالمَعاصى فَلَم یَنهَهُ فَهُوَ شَریکُهُ»[ ارشادالقلوب(دیلمی) ج1، ص183.]؛ «هر کس همسایه‌اى را داشته باشد که گناه می‌کند ولى او را نهى نکند، شریک در گناه اوست».
از همین‌رو می‌توانیم با همکاری دیگر همسایگان در موقعیت‌های مناسب و با فراهم نمودن شرایط تأثیرپذیری، چنین همسایه‌ای را نسبت به رفتارهای ناشایسته‌اش آگاه نمایید.