مفاهیم خانه در معماری ایرانی اسلامی و معاصر

سپس به بررسی الگوواره غالب بر طرح مسکن معاصر ایران و ۳ جریان فکری (نوگرایی سنت گرایی تلفیق گرایی تجدد و سنت) بر آن می‌پردازم. و در پایان بر اساس مبانی نظری اصول طراحی خانه در معماری ایرانی اسلامی و معاصر را از دو بعد فضایی و انسانی با هم مقایسه و تفکیک کرده‌ام.

خانه (مسکن) از ریشه عربی سکن گرفته شده است. سکوت به معنای سکینه و ارامش دهنده می باشد.وفضایی  که در ان احساس ارامش می‌کنیم. مسکن یعنی جایی که انسان سکونت دارد.مثل مدرسه .اداره و …اما هر مسکنی خانه نیست. خانه جایی است که در ان خانواده زندگی می کند و حضور افراد خانواده و نیاز های آن‌ها تعریف خانه را شکل می‌دهد.

بنابراین خانه زیر مجموعه ای از یک مسکن می‌باشد. سکونت پیش شرط لازم در تبدیل یک فضا به خانه است.یعنی با مصالح خشک و زمین بی جان یک کالبدی را بسازیم که شایسته ی سکونت انسان باشد. شناخت ارزش های سکونت همان پناه جستن در ضمیر ناخود اگاه است.‌همان حس تعلق فضا می‌باشد.

فرانسیس بیکن: خانه برای زیستن است نه نگریستن.

حافظ: چو شد باغ روحانیون مسکنم      در انجا چرا تخته بند تنم؟

خانه‌های مسلمانان بر دو پایه ی اساسی احترام گذاشتن به ۱- انسان و ۲- فضا استوار است. که فضا شامل: ۱- فضای عینی و ۲- فضای ذهنی است.

اکنون به بررسی محرمیت از دو بعد ۱-دیداری (بصری )و ۲-شنیداری(سمعی) می پردازیم.

از لحاظ دیداری به بهینه سازی دو عنصر طراحی که شامل (محل و نقشه )است را می پردازیم.

اکنون به بررسی فلسفه ی اسلامی  طرح حریم خصوصی در عرصه ی عمومی و عرصه ی خصوصی و سیستم گردش انتقالی می پردازیم.

عرصه‌ی عمومی تاکید بر روابط قوی با خویشاوندان  و همسایگان می کند.

عرصه‌ی خصوصی تاکید بر حرمت حریم خصوصی خانواده می‌کند.

سیستم گردش انتقالی برای جلوگیری از دسترسی بصری بین مهمانان و زنان خانواده و جلوگیری از اختلاط مردان و زنان است. و با توجه به این عرصه بندی ها فضا هایی که ایجاد می شد دارای تناسبات بودند و اندازه ی فضا ها با توجه به کاربری ها متفاوت بود(مردم واری).

از لحاظ محرمیت صوتی در گذشته  عناصر داخل خانه (دیوار . پشت بام . کف طبقات) را طوری می ساختند که مانع صدای زنان به بیرون خانه شود.و از مصالحی مثل سنگ و اجرگلی و استفاده از متریال متراکم  استفاده می کردند که باعث ایجاد پوشش صوتی می شد.(مصالح بومی)(خود بسندگی).

از لحاظ طراحی: مبنی بر جلوگیری از استراق سمع در طراحی ها فضا هایی مثل اندرونی و بیرونی که از طریق راه ارتباطی که به هم وصل می شدند  مثل حیاط و راهرو باعث به وجود امدن فضایی برای پوشش صوتی می شود.

از لحاظ فلسفه‌ی اسلامی  برای محل نصب  باید اصل صیانت از زندگی خصوصی و اطمینان از عدم اسیب به حریم خصوصی همسایه  ها رعایت شود.منظور از صیانت این است که در ها روبه روی هم یا نزدیک هم نباشد تا اگر کسی جلوی در ایستاده باشد به داخل دید نداشته باشد.

در اسلام به نکوهش کردن تجسس در خانه تاکید می‌کند.

اکنون به بررسی پنجره ها از دو بعد کارکرد و محرمیت می پردازیم.

کارکرد : پنجره‌های طبقه بالا برای ورود نور و جریان هوا است.

محرمیت : باید تعداد پنجره های بیرونی کم و کوچک باشد.

۱- پنجره ی همکف رو به خیابان: باید بالاتر ازسطح دید قرار گیرد و در صورت مزاحمت بسته شود.

۲- پنجره ی خانه های رو به رو ی: هم  باید ۲.۵ متر از سطح زمین باشد که اگر کسی بر روی تخت ایستاد نتواند بیزون را ببیند.

۳- پنجره ای که لبه ی ان پایین باشد :که رهگذران به راحتی بتوانند داخل ان را ببینند حرام است.

ارتفاع منازل مسکونی:

در این زمان تمایل به گسترش دادن خانه وبرای حفظ محرمیت در فضاهایی مثل بالکن و پشت بام، دیواری می کشیدند تا جلوی مزاحمت بصری را بگیرد ومحرمیت حفظ شود.

اسلام از توجه کردن به شکل ظاهری بنا اجتناب کرده و بعد معنوی آن اهمیت می دهدو نمونه بارز آن را در نمای خانه های آن دوره می‌توان دید.

۱- نمای خارجی: نمای خارجی باید مانع هر گونه تزیین باشد تا باعث جریحه دار شدن احساسات فقرا نشودو همچنین جلوگیری از توجه افراد به شکل ظاهری بنا وجلب توجه آنها به بعد معنوی شود (پرهیز از بیهودگی).

۲- نمای داخلی: ۱. فضای تک عملکردی ۲. فضای چند عملکردی

۱. فضای تک عملکردی: مانند راهرو ها که برای جدا کردن حریم ها استفاده می شودوهمچنین فعالیت های روزمره(مانند: خوردن، خوابیدن، مهمان، استراحت،…)هر یک در اتاقی خاص انجام شود.

در داخل منزل فضاهای مختلفی ایجاد می شود و هر فضایی برای کاربر و عملکرد مختص آن استفاده می‌شود.

۲. فضای چند عملکردی: ایجاد فضاهای چند منظوره برای بالا بردن توان عملکردی خانه می باشد.

۳- تزیین کردن: در گذشته از تزئینات با هدف پوشاندن مصالح ساختمانی استفاده می‌کرد.

۱.نوگرایی:

رهبر جنبش مدرن در ایران شخصی به نام وارتان بود و هر گونه تزیینات موجود در معماری گذشته را بی هویت می دانست و بحث برون گرایی پلان‌ها را مطرح کرد و در طراحی از فرمهای هندسه‌ی خالص استفاده می کرد.

۲- تلفیق گرایی تجدد و سنت:

در این الگو واره به طور اجمالی به نظریات مربوط به هویت آثار در طراحی دیدگاه آقای شیخ زین الدین می پردازیم. او این مساله را در بعد تغییر و استحاله مطرح می کند و اعتقاد دارد مه ما باید تغییر کنیم و آنچه که ما را تهدید می کند استحاله است و ما با تغییر کردن همواره هویتی داریم که ثابت است.و او بر این باور است که در الگوی طراحی باید سنت را با نیاز های خود هماهنگ کنیم.

ویژگی:

۱-استفاده از مصالح مدرن و با دوام

۲- استفاده از پوشش قوسی (معماری گذشته)

۳-به وجودآمدن سطوح فرو رفته و جلو آمد

۳-سنت گرایی

در اینجا به نظریه ی استاد ابوالقاسمی می پردازیم که معماری را یک کالبد نمی داند و اعتقاد به بازتاب عالم معنا دارد که بازتاب آن یک بعد مادی است و قابل درک توسط حواس انسان است و او برای معماری ۵ بعد قائل استکه بعد اول و دوم  آن چیزی است که روی کاغذ بر جای می ماند .بعد سوم را در ماکت میتوان دیدو بعد چهارم همان رابطه اجزا و مصالح…می باشد که بعد پنجم همان بعد معنوی و اساسی ترین عامل است.

ویژگی

۱- شکل گیری پلان بر اساس فضای داخلی

۲- تزیینات بنا بر اساس تناسبات خود بنا می باشد (پنجره و ابعاد انسانی مدوله شده است)

۴- بررسی مبانی نظری در معماری ایرانی اسلامی و معاصر  با توجه به مفاهیم و فلسفه های گفته شده فوق  از دو بعد انسانی و فضایی می پردازیم.

۱. استفاده از فضای محصور در گذشته

۲. ترکیب حجمی… مدولاسیون… دکوراسیون داخلی در معماری معاصر

حسی که از طریق فضاهای محصور ایجاد می شود.

۱.استفاده از مقیاس و تناسبات

۲.نوگرایی و تلفیق گرایی تجدد و سنت

استفاده از تناسبات ومقیاس‌های انسانی

۱.متناسب با مقیاس انسانی                                                                                                                       

۲.تحقیر کننده مقیاس انسانی

۱. توجه به حرکت و توقف

۲. تلفیق کردن فضای شناور

به طورمثال: گاهی پس از گذشتن از راهرو و وارد شدن به لابی قصد وارد شدن به فضای دیگری را داریم در اینجا لابی فضای ارتباطی محسوب می‌شود وگاهی قصد توقف و استراحت در لابی را داریم، لابی فضای عملکردی محسوب می‌شود.

۱.دارا بودن هویت در طراحی داخل و بیرون بنا.

۲.محل استقرا ساختمان ها،فضای بی ارزش

۱.وزن و ترکیب

۲. ترکیب احجام و مدولاسیون…درگیری مدرنها و پست مدرن ها  

۱.کثرت و وحدت

۲. تکرار مدولاسیون در حجم و طراحی داخلی

۱.هماهنگی فرم وعملکرد

۲.فرم تابع عملکرد

خلاصه و نتیجه:

در این مقاله به بررسی مفاهیم خانه در معماری ایرانی اسلامی و معاصر پرداخته ام .در ابتدا به بررسی اصول  و مکتب و فلسفه ی فکری طراحی خانه ی مسلمان از دو بعد فضای عینی و فضای ذهنی پرداخته ام و سپس به بررسی الگوواره غالب بر طرح مسکن معاصر ایران و ۳ جریان فکری  (نوگرایی-سنت گرایی-تلفیق گرایی تجدد و سنت) بر آن پرداخته‌ام و در پایان بر اساس مبانی نظری اصول طراحی خانه در معماری ایرانی اسلامی و معاصر را از دو بعد فضایی و انسانی با هم مقایسه و تفکیک کرده‌ام. با توجه به آنچه مطرح شد می توان نتیجه گرفت که خانه  دارای ابعاد گوناگون اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و روانی است و نمی توان با یک دید  یک بعدی به آن نگریست بنابراین کمیت وکیفیت خانه  هر دو مهم هستند و از آنجا که رضایت مصرف کنندگان در نهایت بیشترین اهمیت را دارد مسکن باید متناسب با ارزشهای سنتی، ویژگی‌های محیطی، اعتقادی، فرهنگی و اجتماعی ایشان باشد و بنابراین تغییری که با توجه به شرایط زمان و براوردن نیاز های امروزی و با حفظ فرهنگ گذشته و اداب و رسوم موجود در زمان باشد در طراحی  می تواند محصول بهتری را ایجاد می‌کند.

نوشته‌ی: مریم شاهپری

منابع: دسته بندی جدیدی از مبانی طراحی خانه-سعیده فیضی.ص۵۵

اصول و مباني معماري سنتي . كيهان فرهنگي . ج . ۱۳۶۳. ش . ۳. ص . ۱۳ – ۳.

الگوی مسکن در معماری معاصر ایران-دکتر هاشم هاشم نژاد.ص.۵۳.۵۵.۵

علی آبادی-تاپیر فرهنگ اسلامی بر معماری خانه و محل- معماری و شهرسازی تهران

مبانی طراحی خانه های ایرانی بعد از اسلام-هورخش احمدنیا

حنايي . حميد. فلسفه و تيوري معماري – تهران: دانشكده هنرها. ش . ۱۴۵۴.

کیانی.محمد یوسف.۱۳۸۴.معماری ایران در دوره اسلامی.انتشارات سمت.چاپ۷

معماری مسکن ایرانی-مرتضی پاکدل-ص۲

مبانی طراحی خانه های ایرانی بعد از اسلام-هورخش احمدنیا ص۲.۱

دسته بندی جدیدی از مبانی طراحی خانه-سعیده فیضی.ص۱.۲.۳ 

گروه معماران ایرانی‌معاصر