بله مقام امامت و نبوت با هم متفاوت است. امامت آخرین مرحله سیر تکاملى است پیامبران در مقام نبوت و رسالت تنها فرمان حق را دریافت مى کند و به مردم ابلاغ مى کند اما در مرحله امامت این برنامه ها را به اجرا در مى آورد. خواه از طریق تشکیل حکومت یا غیر آن باشد، امامت علاوه بر بیان ابلاغ رسالت در حقیقت مجرى احکام شریعت هم هستند مرحله تحقق بخشیدن به تمام برنامه هاى الهى است.
قبل ازهر چیز براى روشن تر شدن این سئوال باید جایگاه «امامت» در «نبوت» را بررسى کرد. به طورى که از اشارات موجود در آیات و تعبیرات مختلفى که در احادیث وارد شده برمى آید کسانى که از طرف خدا ماموریتى دارند داراى مقامات مختلفى بوده اند.
1- مقام نبوت: یعنى دریافت وحى از خداوند بنابراین «نبى» کسى است که وحى بر او نازل مى شود و آنچه را که بوسیله وحى دریافت مى دارد چنانچه مردم از او بخواهند در اختیار آنها مى گذارد.
2- مقام رسالت: یعنى مقام ابلاغ وحى و تبلیغ و نشر احکام خداوند و تربیت نفوس از طریق تعلیم و آگاهى بخشیدن، بنابراین رسول کسى است که موظف است در حوزه ماموریتى خود به تلاش و کوشش برخیزد و از هر وسیله اى براى دعوت مردم به سوى خدا و ابلاغ فرمان او اکتفا کند و براى یک انقلاب فرهنگى و فکرى و عقیدتى تلاش نماید.
3- 3- مقام امامت: یعنى رهبرى و پیشوایى خلق، در واقع امام کسى است که با تشکیل یک حکومتى الهى و به دست آوردن قدرتهاى لازم سعى مى کند احکام خدا را عملاً اجرا و پیمان کند، و اگر هم نتواند رسماً تشکیل حکومتى دهد تا آنجا که توان دارد در اجراى احکام مى کوشد. به عبارت دیگر وظیفه امام اجراى دستورات الهى است در حالیکه وظیفه رسول ابلاغ این دستورات مى باشد و به تعبیر دیگر رسول «ارائه طریق» مى کند ولى امام «ایصال به مطلوب» مى نماید.
ناگفته پیداست بسیارى از پیامبران مانند پیامبر اسلام (صلى ا… علیه و آله) هر سه مقام را داشتند هم دریافتى وحى مى کردند، هم تبلیغ فرمانهاى الهى و در تشکیل حکومتى و اجراى احکام تلاش مى کردند و هم از طریق باطنى به ترتیب نفوس مى پرداختند. خداوند متعال در آیه 124 سوره مبارکه بقره مى فرماید:
«و اذا ابتلى ابراهیم ربه بکلمات»
این آیه از مهمترین فرازهاى زندگانى حضرت ابراهیم (علیه السلام) یعنى آزمایشهاى بزرگ او و پیروزیش در صحنه آزمایش ها سخن مى گوید، آزمایش هایى که مقام و عظمت شخصیت حضرت ابراهیم (علیه السلام) را کاملاً مشخص ساخت و ارزش وجود او را آشکار کرد. هنگامى که از عمده این آزمایش ها برآمد خدا مى بایست به او جایزه بدهد «فرمود: من تو را امام و رهبر و پیشواى مردم قرار دادم. (قال انى جاعلک للناس اماما)
و منظور از کلمات در این آیه: مواردى بود که ابراهیم به وسیله آنها مورد آزمایش قرار گرفتن: که عبارتند از:
1- بردن فرزند به قربانگاه براى قربانى به اذن خدا
2- بردن و گذاشتن زن و فرزند در سرزمین بى آب و علف
3- قیام در برابر بت پرستان بابل و شکستن بت ها
4- مهاجرت از سرزمین بت پرستان و پشت پا زدن به زندگى خود.
هر یک از آن آزمایشها بسیار سنگین بود اما او با قدرت و نیروى ایمان از عهده همه آنها برآمد و اثبات کرد که شایستگى مقام «امامت» را دارد.
از آیه فوق چنین استفاده مى شود که مقام امامتى که به ابراهیم بعد از پیروزى در همه این آزمونها بخشیده شد فوق مقام نبوت و رسالت بود.
امامت عبارتست از تحقق بخشیدن برنامه هاى دینى اعم از حکومتى به معنى وسیع کلمه و اجراى حدود و احکام خدا و اجراى عدالت اجتماعى و همچنین تربیت و پرورش نفوس در «ظاهر» و «باطن» و این مقام از مقام رسالت و نبوت بالاتر است زیرا «رسالت» و «نبوت» تنها اخبار از سوى خدا و ابلاغ فرمان او و بشارت وانذار است اما در مورد امامت همه اینها وجود دارد به اضافه «اجراى احکام» و «تربیت» نفوس از نظر ظاهر و باطن (البته روشن است که بسیارى از پیامبران داراى مقام امامت نیز بوده اند. در واقع نقش امام در حیات معنوى انسان مانند خورشیدى است که با اشعه زندگى بخش خود گیاهان را پرورش مى دهد، و به موجودات زنده جان و حیات مى بخشد. و هدایت امام به معنى ارائه طریق نیست زیرا حضرت ابراهیم پیش از این مقام نبوت رسالت و هدایت به معنى ارائه طریق را داشته است و مقام امامت پس از امتحانات مشکل و پیمودن مراحل یقین و شجاعت و استقامتى به ابراهیم بخشیده شده غیر از مقام هدایت به معنى بشارت و ابلاغ و انذار مى باشد.
پس هدایت که در مفهوم امامت قرار دارد چیزى جز «ایصال به مطلوب» و «تحقق بخشیدن روح» و پیمان کردن برنامه هاى تربیتى در نفوس آماده نیست.
بنابراین مقام امامت مقامى است بالاتر از این ها و حتى برتر از نبوت و رسالت و این همان مقامى است که حضرت ابراهیم (علیه السلام) پس از امتحان شایستگى از طرف خداوند دریافت داشت.
شاید سئوال شود لازمه تفسیر فوق این است که هر امام باید نخست نبى رسول باشد، بعد به مقام امامت برسد. در صورتى که جانشینان معصوم پیامبر اسلام (صلى ا… علیه و آله) چنین نبوده اند؟
در پاسخ مى گوییم لزومى ندارد که حتماً شخص امام قبلاً به مقام نبوت و رسالت برسد بلکه اگر کسى قبل او باشد که مقام نبوت و رسالت و امامت در او جمع گردد (مانند پیامبر اسلام) جانشین او مى تواند برنامه امامتى را تداوم بخشد و این در صورتى است که نیاز به رسالت جدیدى نباشد مانند پیامبر اسلام که خاتم پیامبران است.
به تعبیر دیگر اگر مرحله گرفتن وحى الهى و ابلاغ تمام احکام، انجام یافته و تنها مرحله اجرا باقى مانده است جانشین پیامبر مى تواند خط اجرایى پیامبر را ادامه دهد، و نیازى به این نیست که خود او نبى یا رسول باشد.
منابع:
1- تفسیر نمونه، جلد یک.
2- امامتى از دیدگاه تشیع، اثر علامه محقق محمد حسین مظفر. به نقل از اداره پاسخگویى آستان قدس رضوى