27- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْهَیْثَمِ بْنِ أَبِی مَسْرُوقٍ النَّهْدِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ آتِیهِ وَ أُکَلِّمُهُ بِبَعْضِ کَلَامِی فَیَعْرِفُهُ کُلَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکَلِّمُهُ بِالْکَلَامِ فَیَسْتَوْفِی کَلَامِی کُلَّهُ ثُمَّ یَرُدُّهُ عَلَیَّ کَمَا کَلَّمْتُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکَلِّمُهُ فَیَقُولُ أَعِدْ عَلَیَّ فَقَالَ یَا إِسْحَاقُ وَ مَا تَدْرِی لِمَ هَذَا قُلْتُ لَا قَالَ الَّذِی تُکَلِّمُهُ بِبَعْضِ کَلَامِکَ فَیَعْرِفُهُ کُلَّهُ فَذَاکَ مَنْ عُجِنَتْ نُطْفَتُهُ بِعَقْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِی تُکَلِّمُهُ فَیَسْتَوْفِی کَلَامَکَ ثُمَّ یُجِیبُکَ عَلَى کَلَامِکَ فَذَاکَ الَّذِی رُکِّبَ عَقْلُهُ فِیهِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ أَمَّا الَّذِی تُکَلِّمُهُ بِالْکَلَامِ فَیَقُولُ أَعِدْ عَلَیَّ فَذَاکَ الَّذِی رُکِّبَ عَقْلُهُ فِیهِ بَعْدَ مَا کَبِرَ فَهُوَ یَقُولُ لَکَ أَعِدْ عَلَیَّ. (لکافی (ط – الإسلامیة)، ج 1، ص: 26)
اسحاق بن عمار گوید بحضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: نزد مردى میروم و بعضى از سخنم را میگویم او تمام مقصود مرا میفهمد و مردى دیگر نزد او میروم و تمام سخنم را باو میگویم او طبق گفته من جواب میدهد و مردى دیگر نزد او میروم و سخنم را میگویم او (چون مقصود مرا نمیفهمد) میگوید دوباره بگو. فرمود: اى اسحاق میدانى چرا چنین است؟ گفتم: نه، فرمود: آنکه تمام سخن ترا از بعض گفتارت میفهمد، کسى است که نطفه اش با عقلش خمیر شده است و آنکه پس از اتمام سخنت جوابترا میگوید کسى است که عقلش در شکم مادر باو آمیخته است و آنکه چون سخنش گوئى گوید: دوباره بگو کسى است که پس از بزرگ شدن عقلش باو آمیخته شده او است که میگوید دوباره بگو.
مرحوم جلسی در مرآه العقول که شرح روایات کافی است ذیل این حدیث می گوید :
ثم اعلم أنه یحتمل أن یکون کلامه علیه السلام فی الجواب جاریا على وجه المجاز، لبیان اختلاف الأنفس فی الاستعدادات الذاتیة أی کأنه عجنت نطفته بعقله مثلا، و أن یکون المراد أن بعض الناس یستکمل نفسه الناطقة بالعقل و استعداد فهم الأشیاء و إدراک الخیر و الشر، عند کونه نطفة، و بعضهم عند کونه فی البطن، و بعضهم بعد کبر الشخص و استعمال الحواس و حصول البدیهیات و تجربة الأمور، و أن یکون المراد الإشارة إلى أن اختلاف المواد البدنیة له مدخل فی اختلاف العقل.
بدان که احتمال دارد کلام امام علیه السلام به صورت مجازی و کنایی باشد و مقصود از ان بیان اختلاف نفوس در استعدادهای ذاتی باشد یعنی گویا نطفه اش با عقلش عجین شده (ونه به صورت واقعی) و ممکن است مقصود این باشد که برخی از انسانها نفس ناطقه آنها هنگامی که در مرحله نطفه است به عقل و استعداد فهم اشیا و ادارک خیر وشر کامل می شود و برخی از ایشان در شکم مادر و برخی پس از بزرگ شدن و بکار گرفتن حواس و استنتاج بدیهیات و تجربه کردن امور کامل می شود و می تواند روایت اشاره داشته باشد به این که اختلاف مواد بدنی انسانها در اختلاف عقل آنها اثر دارد .