در مورد علم معصومین علیهم السلام آنچه مسلم است و در صحت آن تردیدی نیست , این است که وظیفه اصلی انبیاء و امامان علیهم السلام ،‌ هدایت انسانها برای رسیدن به تکامل انسانی و سعادت دنیوی و اخروی است .بر این اساس باید به تمام احکام و قوانین شریعت که برای سعادت دنیوی و اخروی مردم ضرورت دارد, آگاهی داشته باشد. همین طور از صفات نیک و زشت و عقاید صحیح و باطل مطلع باشد.آن چه را که برای ارشاد و هدایت انسان ها و اداره امور دنیوی و اخروی آنان لازم است بداند، اما این که در سایر رشته ها و فنون علمی , مثل طبابت و گیاه شناسی و صنعت و فناوری و جبر و مثلثات و هندسه و فیزیک و شیمی و… نیز مهارت و تخصص داشته باشد, بین اندیشمندان اسلامی اختلاف است .دلایلی که برای اثبات عالم بودن پیامبران و امامان ارائه می شود, بیش از این دلالت ندارد که پیامبر و امام باید به تمام علومی که به گونه ای در ارشاد و هدایت مؤثر است , آگاهی داشته باشد, اما برای سایر علوم دلیل نداریم .دلیل نداریم که حتماً لازم باشد امام، مهندس و ریاضی دان و زمین شناس ومخترع و یا مکتشف باشد, اما اگر دانستن یکی از این ها برای اثبات امامت یا ارشاد و هدایت خلق ضروری باشد,(1) می تواند از نیروی باطنی خود استفاده کند و با جهان غیب تماس بگیرد و علوم و اطلاعات لازم را به دست آورد.
منبع تمام حقایق در اختیار پیامبران و امامان است و هر وقت ضرورت اقتضا کند,می تواند بهره برداری کند; به همین دلیل ائمه اطهار گاهی ازخواص گیاهان و از حوادث زمین و آسمان خبر می دادند. زمانی از سخنان حیوانات گزارش می دادند و با زبان های غیر عربی تکلّم می کردند, اما گاهی برای مداوا و درمان خود, به دکتر مراجعه می کردند و دارو استفاده می نمودند .(2) و همینطور برخی انبیاء عظام علیهم السلام دست به برخی اختراعات زدند مانند ساختن کشتی توسط حضرت نوح علیه السلام ، همانگونه که قرآن کریم می فرماید : « فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا» ما به نوح وحى کردیم که: «کشتى را در حضور ما، و مطابق وحى ما بساز(3) و اختراع زره توسط حضرت داود علیه السلام زدند‌ : «‌ وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ » و ساختن زره را بخاطر شما به او تعلیم دادیم، تا شما را در جنگهایتان حفظ کند آیا شکرگزار (این نعمتهاى خدا) هستید؟ (4) البته آن هم نه به خاطر این که اختراعی کرده باشند و اسمشان در لیست مخترعان جای بگیرد بلکه اگر انبیاء علیهم السلام به اینگونه موارد دست می زدند عمدتا در جهت هدایت و به عنوان معجزه ای از معجزات الهیه و رفع نیازی ضروری از امت خویش بوده است.
با توجه به مطالب فوق در پاسخ به سؤال شما باید گفت:
اولاّ: ائمه اطهار، به اعتبار بدن مادی و عنصری و علم حصولی ,لازم نبود همه چیز را بدانند و به پیروان خود یاد بدهند, هر چند به اعتبار نورانیت ذاتی که داشتند و به اعتبار مقام ولایت , همه حقایق را می دانستند و به آن علم حضوری و شهودی داشتند ولی از علوم غیبی تنها در مواردی بهره می گرفتند که اثبات امامت یا ارشاد و هدایت مردم متوقف بر آن بود, زیرا وظیفه اصلی ائمه علیهم السلام ارشاد وهدایت ونشان دادن مسیر سعادت دنیا و آخرت به مردم است، نه بهره مند کردن آنها از امکانات رفاهی وتکنولوژی و… در نتیجه اگر این بزرگواران از علوم و صنایع جدید خبر نداده یا آنها را اکتشاف واختراع نکردند ، یکی از دلائل آن موضوعیت نداشتن انجام این امور در راستای اهداف اصلی امامت ،یا در واقع , عدم ضرورت آن بوده است, تا امام برای اطلاع از آن , از علوم غیبی خویش استمداد بجویند.
دوم: همیشه انجام اختراعات و اکتشافات معلول حاصل شدن مقدمات متعدد علمی وفنی است؛ یعنی در واقع امکان دارد انسان از تکنولوژی بهره مند باشد. اما چون مقدمات فنی وابزار لازم برای تحقق آن فراهم نیست، ساختن و تولید آن هم ممکن نباشد .به عنوان مثال تولید اتومبیل حلقه پایانی ابزار و امکانات و فناوری های مادر است . علم پیچیده ماشین سازی تنها یک حلقه از این مقدمات است مانند تولید فلزات متفاوت با آلیاژهای گوناگون ،تولید واستحصال بنزین از مواد آلی موجود در طبیعت ،تولید دستگاه ها و تکنولوژی ریخته گری و قالب بندی فلزات، تهیه مواد اولیه ،سیستم های برقی ،احتراق ،حرکتی و… بدیهی است که در آن دوران اولی ترین مقدمات تحقق اختراعات نیز محقق نشده بود .
سوم: اهل بیت تا آنجا که برایشان امکان وزمینه فعالیت فراهم شد برای رسیدن به این مراحل از پبشرفت و شکوفایی علمی تلاش کردند ؛یعنی با آموزش شاگردان متعدد وترسیم خطوط کلی علوم ، زمینه رشد وتکامل تدریجی علوم پایه را که مقدمه اختراعات واکتشافات بود ، فراهم نمودند تا جایی که بسیاری از علوم تجربی ، گام های اولیه شکوفایی را از مجالس درس وبه واسطه شاگردان امام صادق علیه السلام وسایر ائمه برداشتند.
در این رابطه به افرادی مانند جابر بن حیان کوفی می توان اشاره کرد که متجاوز از پانصد رساله علمی در علم شیمی و علوم دیگر که از منبع علم الهی امام صادق علیه السلام استفاده کرده است ، می تواند اشاره کرد.
همچنین مباحث علمی فراوانی در کلاس های امام باقر و امام صادق علیهما السلام مطرح می شده است که تاریخ مقداری از آنها را گزارش نموده است. برای آگاهی بیشتر از این موارد می توانید به کتاب « امام صادق مغز متفکر جهان شیعه » که مجموعه مقالات دانشمندان مرکز اسلامی استراسبورگ است مراجعه فرمائید.
همچنین به کتابهائی که در زمینه طب و پزشکی از خود ائمه اطهار علیهم السلام رسیده است مانند طب الصادق و طب الرضا علیهم السلام نیز می توانید مراجعه کنید.
البته در پرداختن به این علوم وتکنولوژی ها رعایت وضع ادراکی مخاطبان وشاگردان هم مهم است . زیرا اصولا معلم و مربی و استاد مطالبی را برای شاگردان بیان می کند که ظرفیت و توان درک تصوری آن را داشته باشند.
این که ائمهء اطهار(ع) از برخی ازاین علوم خبرندادند، شاید علتش عدم توانایی ادراک و نبود ظرفیت مخاطبان بوده است . به این دلیل اصلاً ازبرخی مسائل سخنی به میان نیاوردند و یا با استعاره و تشبیه وکنایه، چنان که وقتی خواستند به مردم تفهیم کنند موجودات مرموزی به نام میکروب وجود دارد, می فرمودند: از کوزه های گلی شکسته آب ننوشید, زیرا محل و جایگاه شیطان یا جنیان است .
چهار : به انجام رساندن این اختراعات واکتشافات نیازمند امکانات وآزادی های اجتماعی است که تقریبا همه ائمه از ان بی بهره بودند . فشار واختناق حاکمان ستمگر وغصب خلافت وامکانات ظاهری، امکان ورود در این عرصه ها را به این بزرگواران نمی داد .
برای مطالعه بیشتر در این مورد می توانید به :
1- علم امام ،‌ محمد حسین مظفر .
2- بررسی مسائل کلی امامت ، ابراهیم امینی .
پـی نوشت:
1. ر.ک :‌ محمد حسین تهرانی ، امام شناسی ،‌مشهد ، انتشارات علامه طباطبائی ، 1426 هـ.ق ،‌ ج 1 ،‌ص241.
2. ابراهیم امینی , بررسی مسائل کلّی امامت , قم ،‌ بوستان کتاب ، 1386 هـ..ش ،‌ ص 322ـ 325
3. مومنون (23) ،‌ آیه 27.
4. انبیاء(21) ،‌ آیه 80.