منظور از روح كه در شب قدر نازل مي شوند چيست؟

در آيه 4 سوره قدر به نزول ملائكه و روح در شب قدر اشاره شده است، خداوند در اين آيه مي فرمايد: «تَنزََّلُ الْمَلَئكَةُ وَ الرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبهِِّم مِّن كلُ‏ِّ أَمْر» فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى (تقدير) هر كارى نازل مى‏ شوند.
ابتدا لازم است به اين نكته توجه كنيم كه فعل ” تنزل” در آيه مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد، روشن مى‏ شود كه شب قدر مخصوص به زمان پيغمبر اكرم (ص) و نزول قرآن مجيد نبوده، بلكه امرى است مستمر و شبى است مداوم كه در همه سال تكرار مى‏ شود.[1] حال ببينيم منظور از روح چيست كه در شب قدر همراه ملائكه نازل مي شود. ديدگاه هاي متنوعي در اين باره ارائه شده است. شايد صحيح ترين ديدگاه اين باشد كه روح خلقي است از مخلوقات خدا، بسيار وسيع تر از جبرئيل و ساير ملائكه كه علم به آنها به انسان داده نشده است. ابتدا به ساير ديدگاه ها اشاره مي كنيم، سپس ديدگاه مورد نظر را شرح مي دهيم.
ديدگاه ها درباره روح:
1. روح همان جبرئيل است. [2] و دليل آنكه نام او را جدا از ملائكه ذكر مي كند اين است كه بر ساير ملائكه برتري و شرف دارد.[3] 2. فرشته اي بسيار بزرگ.
3.  گروهي از ملائكه كه فقط در شب قدر ملائكه آنها را مي بينند.
4.  مخلوقاتي كه نه از ملائكه هستند و نه از انسان ها.
5. قرآن كريم؛ چرا كه در آيه 52 شوري مي فرمايد: «وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْري مَا الْكِتابُ وَ لاَ الْإيمان» همان گونه (كه بر پيامبران پيشين وحى فرستاديم) بر تو نيز روحى را بفرمان خود وحى كرديم تو پيش از اين نمى ‏دانستى كتاب و ايمان چيست.
6. اشرف ملائكه[4] اما علامه طباطبايي اين نظرات را رد كرده، معتقد است كه روح خلقتي است بسيار وسيع تر از جبرئيل و ساير ملائكه؛ خلقي است از مخلوقات خدا كه در سوره هاي ديگر هم نام او ذكر شده است. مثلا در سوره نبأ آمده است:
«يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا لا يَتَكَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَوابا»[5] چون در اين آيه هم روح در مقابل ملائكه قرار گرفته است؛ پس روح غير از ملائكه و جبرئيل است. روح، يك مرحله اي است از مراحل و وجودات عاليه كه خلقتش از ملائكه اشرف و افضل است و ملائكه هم در اموري كه انجام مي دهند، از آنها استمداد مي كنند. دو آيه در قرآن هست كه نشان مي دهد خداوند به پيامبران و رسولان خود كه مردم را به سوي حق دعوت مي كنند، روح را مي فرستد و ملائكه هم با روح نزول مي كنند و پايين مي آيند:
1.« يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى‏ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاتَّقُون»[6] 2. «يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى‏ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ»[7] آيه اول نشان مي دهد كه جبرئيل و ساير ملائكه در اموري كه در عالم انجام مي دهند و تدبيراتي كه مي كنند، از روح كمك مي گيرند و گويا روح همراه جبرئيل و ياري دهنده اوست.
اما در آيه دوم نكته عجيبي ذكر شده و آن اينست كه خداوند به بندگانش هم روح را القا مي كند. يعني خداوند به بندگاني كه شايسته بيم و انذار از روز قيامت هستند، روح را القا مي كند، تا بدين شيوه آنها را انذار كند.
بنابراين روح يك واقعيتي است و يك موجود اشرف و افضلي است كه همراه ملائكه براي انجام امور عالم نازل مي شود و آنها را در ماموريتشان ياري مي كند؛ اين هويت روح است. پس اينكه برخي مفسران گفته اند كه روح همان جبرئيل است و يا از ملائكه هست، رد مي شود. ملائكه افراد و انواع دارند ، اما روح فرد است و همه جا در قرآن به صورت مفرد آمده است و منحصر به شخص واحد است و واقعيتي است جداي از ملائك. و در رواياتي هم كه وارد شده روح بالاتر و برتر از ملائكه معرفي شده است، اما خلقت روح و فهميدن حقيقت آن، از علوم بشري خارج است و به آساني نمي توان آنرا درك نمود، در آيه 85 سوره اسراء به اين نكته اشاره شده است كه انسان توانايي فهم روح را ندارد: «وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلا» و از تو درباره «روح» سؤال مى‏ كنند، بگو: «روح از فرمان پروردگار من است و جز اندكى از دانش، به شما داده نشده است!»[8] پي نوشت:
[1] .تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية، تهران،1374، ج‏27، ص: 184
[2] . مجمع البيان في تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو،1372، ج‏10، ص: 790؛ مخزن العرفان در تفسير قرآن، نهضت زنان مسلمان، تهران،1361،  ج‏15، ص: 206؛
[3] . مفاتيح الغيب، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1420 ق،   ج‏32، ص: 234
[4] . مفاتيح الغيب، ج‏32، ص: 234
[5] . روزى كه «روح» و «ملائكه» در يك صف مى ‏ايستند و هيچ يك، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمى‏ گويند، و (آن گاه كه مى ‏گويند) درست مى‏ گويند! نبأ،38
[6] . فرشتگان را با روح (الهى) بفرمانش بر هر كس از بندگانش بخواهد نازل مى‏ كند (و به آنها دستور مى ‏دهد) كه مردم را انذار كنيد (و بگوييد:) معبودى جز من نيست از (مخالفت دستور) من، بپرهيزيد! نحل،2
[7] . روح (مقدّس) را به فرمانش بر هر كس از بندگانش كه بخواهد القاء مى‏ كند تا (مردم را) از روز ملاقات [روز رستاخيز] بيم دهد! غافر،15
[8] . رساله لب اللباب به ضميمه مصاحبات، محمد حسين طباطبايي، تاليف محمد حسين حسيني تهراني، به كوشش سيد هادي خسروشاهي،بوستان كتاب، قم،1389، بخش مصاحبات(ابحاث علمي)، ص284-286