آنچه که مانع از عمل به قرآن واحادیث واخلاق وخلاصه مانع از عمل به دین می شود، حجابهای ظلمانیی است که بین ما وخدا ایجاد می شود وما را از رشد وپیشرفت وعمل صالح باز می دارد ! (به صفات زشت و رذایل اخلاق و هرگونه آلودگی , حجاب ظلمانی گویند )استاد محمد شجاعی در کتاب مقالات در تعریف حجب ظلمانی میفرمایند : حجب ظلمانی عبارت است از حجاب تعلق به بدن مادی , حجاب کفر و شرک و عناد با حق و آیات حق , حجاب عقاید و افکار باطل و نا صحیح , حجاب اخلاق و اوصاف رذیله , حجاب عادات , حجاب اوهام و تخیلات , حجاب تعلق و اسارت به مظاهر مادی و آنچه غیر حق است , و حجاب …… و در یک عبارت کوتاه , هر خصوصیت و هر رنگی که عارض روح انسان گشته و روح را به سوی غیر خدای متعال سوق داده و در جهت غیر او , ودر جهت دوری از او و فرار از او قرار میدهد , حجابی است از حجب ظلمانی .
نتایجی که از این حجب ظلمانی به دست می آید ، بسیار است که بعضی از آن، فکرگناه است که سطوری را درمورد گناه واندیشه گناه ، قرار می دهیم :
ابلیس موجودی است که به دنبال منفذ وراهی برای تسلط بر نفس انسان است تا به این وسیله بتواند بین انسان وخدا یکی از حجابهای بالا را ایجاد کند. یکی از منافذ شیطان برای تسلط بر انسان و گمراه کردن وی , قوه خیال اوست . او ابتدا فکر گناه را در انسان ایجاد میکند و سپس در قدم بعدی انسان را به گناه می اندازد. شیطان ملعون , گام به گام جلو میرود و هرگز از ابتدا امر به بدی و گناه نمیکند اول فکر انجام معصیت را در ذهن انسان ایجاد کرده و برایش جلوه و زینت میدهد و سپس آن قدر , آن را تقویت میکند تا انسان وارد گناه شود ؛ و ممکن است خدای ناکرده کار انسان به جایی برسد که غرق در معاصی شود! (رب اعوذ بک من همزات الشیاطین.) لذا خدای سبحان میفرمایند : یا ایها الذین امنوا لا تتبعوا خطوات الشیطان و من یتبع خطوات الشیطان فانه یامر بالفحشاء و المنکر ای کسانی که ایمان آورده اید از گامهای شیطان پیروی نکنید و هرکس پیرو گامهای شیطان شود گمراهش میسازد زیرا او به فحشا و منکر فرمان میدهد (سوره نور / 21) بنابراین , یقینا فکر گناه یکی از دامهای شیطان بوده و میتواند زمینه انجام گناه شده و انسان را به ضلالت و گمراهی بکشاند .
موارد زیر در کنترل فکر موثر است .
1- یکی از مهمترین و موثرترین راههای کنترل افکار , ایجاد مشغله های صحیح و مناسب است .اگر انسان برای خود مشغله های درست داشته باشد , فرصت فکر کردن به گناه را پیدا نمیکند . مولای متقیان امیرالمومنین (علیه السلام ) در بیان اوصاف مومنین میفرمایند : المومن ….. مشغول وقته … (نهج البلاغه / حکمت 333) مومن همواره مشغول است . در جایی دیگر امام علی ( علیه السلام ) میفرمایند : النفس ان لم تشغله شغلک یعنی اگر تو نفس را به کاری مشغول نکنی او تو را به خودش مشغول میکند . بنابر این لازم است برای خود مشغله ی فکری مثبت ایجاد کنیم .
2- انسان همواره این مطلب را در ذهن خود تداعی کند که حضرت حق , ولی نعمت من , از درونم آگاه است ( و الله علیم بذات الصدور ) و چه زشت است من این افکار پلید را در وجود خود راه دهم . ایها الناس , اتقوا الله الذی ان قلتم سمع و ان اضمرتم علم …. – از خدایی بترسید که اگر سخنی گوئید میشنود و اگر پنهان دارید میداند (نهج البلاغه / حکمت 203) این معارف را مکرر به خود تلقین کنید که انسانی که میتواند همواره در فکر و یاد حضرت حق به سر برد چرا باید به غیر حق بیندیشد؟ نقل است از حضرت رسول ( صلی الله علیه و آله و سلم ) : در بهشت اندوه و حسرت نیست جز حسرت ساعاتی که در غیر از یاد خدا گذشته باشد (مرغ سلیمان / نوشته استاد کریم محمود حقیقی / 115) تنها اندکی تامل در این روایت کافی است که انسان از این غفلت بیرون آید و فکر هر چه غیر خداست را از سر بیرون کند چه برسد به فکر معاصی !
3- انسان اگر عاشق چیزی باشد جز به معشوق خویش نمی اندیشد من احب شیئا اکثر ذکرا هر که هر چیز را دوست دارد یاد آن زیاد کند (مرغ سلیمان / 177) آنکه عاشق خدای سبحان است نه تنها فکر گناه نمیکند بلکه جز به محبوبش که حضرت رب العالمین است و سوختن در فراقش و عشق به لقایش به چیز دیگری نمی اندیشد . تمام مشکل ما این است که پروردگار عالم ,محبوبمان نیست ؛ که این خود مستلزم معرفت نسبت به حضرت حق است .
ای عزیز , ما باید تلاش کنیم تا محبت خدای متعال و اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام ) را در دل تقویت کنیم . اگر این محبت تشدید شد , مطمئن باش به گناه فکر نمیکنیم . و الذین امنوا اشد حبا لله – مومنان عشقشان به خدا شدیدتر است (سوره بقره / 165) این محبت هم یک دفعه و بدون تلاش و مجاهده حاصل نمیشود . در مقابل نیز , محال است انسان از گناه منزجر باشد , اما در افکار خود , به گناه دست بزند ! لذا با تفکر نسبت به عاقبت و زشتی گناه و مطالعه احادیث وارده و کتابهای نوشته شده در این خصوص , و انجام کارهایی که ذکر شده انشاءالله کم کم حالت انزجار از گناه حاصل شود .
4- انسان به صورت اختیار و عمد , به گناه فکر نکند و اگر نا خود آگاه فکرش به سمت گناه معطوف شد , به محض توجه پیدا کردن , سریعا استغفار و استعاذه نماید و چه خوب است اگر همان لحظه وضویی گرفته و دو رکعت نماز بخواند و با توبه و انابه به سوی پروردگارش بازگشت نماید.« ما اهمنی ذنب امهلت بعده حتی اصلی رکعتین و اسال الله العافیه»اگربعد از گناهی که انجام داده ام؛ مهلت دو رکعت نماز داشته باشم ؛که درآن از خدا عافیت وبخشش ،طلب کنم! ،آن گناه، مرا اندوهگین نخواهد ساخت . (نهج البلاغه / حکمت 299)
5- ضبط قوه خیال : امام خمینی ( رضوان الله تعالی علیه ) می فرمایند : خیال یکی از دستاویزهای شیطان است که انسان را به واسطه آن بیچاره کرده , به شقاوت دعوت میکند . انسان مجاهد که در صدد اصلاح خود برآمده و میخواهد باطن را صفایی دهد و آن را از جنود ابلیس خالی کند , باید زمام خیال را در دست گیرد و نگذارد هر جا میخواهد پرواز کند و مانع شود از این که خیالهای فاسد باطل , برای او پیش آید ؛ از قبیل خیال معاصی و شیطنت . همیشه خیال خود را متوجه امور شریفه کند و این اگر چه در اول قدری مشکل به نظر میرسد و شیطان و جنودش آن را به نظر بزرگ جلوه میدهند ولی با قدری مراقبت و مواظبت , امر سهل میشود .(خورشید عرفان نوشته محمد رضا رمزی اوحدی / 85)
6- ما باید خیلی مراقب واردات قلبی خویش باشیم . چشم و گوش اعضایی هستند که خیلی باید در آنها دقت داشته باشیم . در روایت آمده «القلب مصحف البصر» قلب کتاب چشم است کنترل چشم , اثر عجیبی در طی طریق به سمت الی الله دارد . انسان وقتی در مرتبه اول صحنه گناه را دید بعدا به آن فکر میکند و سپس به سمت آن میل و اراده کرده و در نتیجه معصیت خدای سبحان را میکند .
7- زمینه برخی گناهان , در نیازهای غریزی انسان است که اگر آن نیازها را از طریق مشروع برآورده سازد فکرش آلوده نمیشود . بنابراین اگر افکار آلوده , درباره مسائل جنسی است , ازدواج میتواند انسان را از این افکار , و در نتیجه از بسیاری از مهلکات نجات دهد .
8- زمانهایی که تمایل به عبادت و مناجات دارید , به عبادت بپردازید و از این فرصتها استفاده کنید چرا که عبادت , روح انسان را صیقل میدهد . هر چه انسان از این ساعات بهتر استفاده کند خداوند توفیقاتش را بیشتر نموده و انشاء الله به جایی میرسد که فکر و ذکرش فقط در یاد حضرت دوست سپری میشود .
9- در روایات متعدد برای کنترل خیالات , ذکر شریف لا اله الا الله و لا حول و لا قوه الا بالله سفارش شده است . (همان / 85)
10- نگاه خود را کنترل کنید. ریشه افکار جنسی در نگاه حرام است. با کنترل چشم و گوش می توان زمینه های هجوم چنین افکاری را تا حدود زیادی سد کرد.
11- یکی از راههای ترک گناه تزکیه نفس است : تزکیه به معنای نمو و رشد دادن است ،تزکیه و تزکی به معنای لغوی عبارت است از پاک نمودن خود و یا پاک شدن از آنچه که باید از آن پاک شد . (مقالات استاد شجایی / ج 1 / ص 13) یک کشاورز همیشه و یا هر چند روز یک بار زمین مزرعه خود را از گیاهان مزاحم و آفت ها پاکسازی می کند و این کار را برای این انجام می دهد که درختان و یا گیاهانی که در مزرعه خود کاشته بیشتر و زودتر رشد کنند و به ثمر بنشینند. تزکیه, همان آفت زدایی و پاکسازی ای است که در راستای رشد و شکوفایی انسان انجام می شود. کمال روح انسان , فقط در تزکیه است. همچنان که قرآن کریم می فرماید : قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها (سوره شمس / 9-10) هر کس نفس خود را از گناه و بدی پاک و منزه سازد به یقین رستگار خواهد بود و هر که او را به کفر و گناه پلید گرداند البته زیانکار خواهد گشت . آری رستگاری از آن کسی است که نفس خویش را تربیت کند و رشد و نمو دهد و از آلودگی به خلق و خوی شیطانی و گناه و عصیان و کفر پاک سازد و در حقیقت مساله اصلی زندگی انسان نیز همین تزکیه است که اگر باشد سعادتمند و الا بدبخت و بینوا (تفسیر نمونه / ج 27 / ص 47 و 48) در حدیثی از امام باقر و امام صادق علیهما سلام در تفسیر آیه نقل شده است که فرمود :« قد افلح من اطاع و خاب من عصی»رستگار شد کسی که اطاعت کرد و نومید و محروم گشت کسی که عصیان نمود .
به طور کلی مراحل خودسازی و تزکیه نفس عبارت است از:
1. تفکر و اندیشه : یکی از موانع مهم تهذیب نفس و یکی از علل انجام گناه ،غفلت و بی‌خبری است . امام‌ خمینی‌ می‌گوید: اوّل‌ شرط‌ مجاهده‌ با نفس‌ و حرکت‌ به‌ جانب‌ حق‌ تعالی‌، تفکر است‌ .اگر ما در شبانه روز سرگرم زندگی دنیا باشیم . و یاد خدا و مرگ را فراموش کنیم . و اگر ساعتی در کارهای خود و عواقب آن اندیشه نداشته باشیم ، به احتمال زیاد گرفتار گناه و معصیت می‌شویم .حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: هر کس که قلبش را با تداوم فکر و اندیشه، آباد سازد، افعالش در باطن و ظاهر خوب خواهد شد .
2. ترس از خداوند: برترین افسار و لگامی که نفس بدان پیش رانده میشود ، ترس از خداوند عزوجل است : « وَ أمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهیَ النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأَوَی » و اما آن کسی که از جاه و مقام پروردگار خود ترسیده باشد، و نفس را از هوی و هوس باز داشته باشد، قطعا بهشت جایگاه (او) است.(ابزارها و وسایل فراهم سازی ترس از خداوند بسیارند ، که در رأس آنها بسیار به یاد مرگ بودن است .)
3. توجه به کرامت ذات و تقویت ارزش‌های انسانی : اگر انسان توجه کند که ، موجود گرانبهایی است . و از علم و کمال و جمال الهی برخوردار است . و مقامی بس بلند و رفیع دارد. اخلاق رذیله و ارتکاب گناه را دون شأن خویش می‌داند . و طبعاً از آنها بیزار خواهد بود. ودر این راه پایدار خواهد بود . علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند : هر کس که نفس خودش را گرامی بدارد ، شهوت‌ها برایش کوچک و بی‌ارزش خواهد بود .
4. ترک معاشرت با بدان : انسان موجودی است ، اثر پذیر و مقلد . بسیاری از صفات و آداب و رفتارش را از انسان های دیگری که با آنها در ارتباط است ، فرا می‌گیرد. مخصوصاً دوستان نزدیک تأثیر شگرفی بر نفس و رفتار انسان می‌گذارند . بنابراین تا جای که امکان دارد با افرادی که نفسهای خود را آلوده کرده اند ، کمتر معاشرت کند . حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند : از همنشینی با دوست بد جداً اجتناب کن که همنشین خود را به هلاکت می‌رساند و به آبرویش لطمه می‌زند.
5. مشارطه ‌:در اوّل‌ روز انسان‌ با خود شرط‌ کند که‌ امروز بر خلاف‌ امر الهی‌ رفتار نکند.
6. مراقبه‌: انسان‌ در طول‌ روز مراقب‌ اعمال‌ خود باشد. این‌ مرحله‌ از مهمترین عوامل رشد وتربیت نفس و دوری از گناه به‌ شمار می‌رود. قرآن‌ مجید بر این‌ نکته‌ تأکید دارد که‌ خداوند بر احوال‌ و اعمال‌ شما نظارت‌ دارد:«إنّ اللّه‌ کان‌ علیکم‌ رقیباً »؛ خداوند بر شما مراقبت‌ دارد. کسی‌ که‌ از آیه‌ فوق‌ درس‌ گرفته‌ باشد ، همواره‌ خدا را ناظر بر کارهای‌ خود می‌داند و از غفلت‌ و گناه‌ اجتناب‌ می‌وزرد. واین امر سبب رشد وبالندگی نفس می گردد. ودر این مسیر صبر خواهد ورزید .
7. محاسبه‌: برای‌ تزکیه‌ نفس‌ لازم‌ است‌ ، از اعمال‌ روزانه‌ حساب‌ رسی‌ به‌ عمل‌ آید. امام‌ علی‌ ـ علیه السّلام ـ می فرماید:«هر کس‌ نفس‌ خود را به‌ حساب‌ بکشد ، بر عیوبش‌ واقف‌ می‌گردد و به‌ گناهانش‌ پی‌ می‌برد، پس‌ از گناهانش‌ توبه‌ می‌کند و عیوبش‌ را اصلاح‌ می‌نماید ». واگر این محاسبه و اعمالی که را که انجام داده است ، را در جایی ثبت کند. وهر شب به آن رسیدگی کند ، خواهد فهمید بعد از چند روزی که چه گناهی را بیشتر مرتکب شده است .
8. مؤاخذه‌ و مجازات‌ : پس‌ از محاسبه‌ لازم‌ است‌ نفس‌ به‌ خاطر عمل‌ زشتی‌ که‌ انجام‌ داده‌ ، تنبیه‌ و مجازات‌ شود تا ، از تکرار آن‌ جلوگیری‌ گردد. در آغاز نفس خودمان را مورد خطاب و تهدید قرار دهیم که : من تصمیم گرفته‌ام ، که فلان گناه را ترک کنم . اگر در این کار با من همکاری نکنی و مرتکب گناه شوی فلان مجازات را درباره‌ات اجرا می‌کنم . مثلاً اگر به نامحرم نگاه کنی ، یک روز روزه می‌گیرم .امام‌ علی‌ (ع‌) می‌فرماید: «هر کس‌ نفس‌ خود را برعیب‌ها و گناهان‌ توبیخ‌ کند، از ازدیاد گناه‌ اجتناب‌ خواهد کرد». اولیای‌ الهی‌ به‌ منظور تنبیه‌ و تأدیب‌ خویش‌، تکالیف‌ و انجام‌ اموری‌ را برخود الزام‌ می‌کردند. از قبیل‌ شب‌ زنده‌ داری‌ ، گرسنگی‌، روزه‌ داری‌ کم‌ گویی‌، اطعام‌ و غیره ‌. علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: « گرسنگی برای به اسارت در آوردن نفس و شکستن عادت‌های بد ، کمک خوبی است. »
9. دعا و توسل : کمک و استعانت از خدا در رشد وتهذیب نفس ضروری است . زیرا بدون استعانت خداوند متعال هیچ کسی نمی تواند در این مسیر موفق شود .و توسل به ائمه هدی ـ علیهم السلام ـ بسیار موثر بلکه لازم است .. هنگامی که پیراهن حضرت یوسف ـ علیه السلام ـ شفاء می دهد ، یک نظر وتوجه امام زمان ـ علیه السلام ـ که جانها به فدایش باد چه خواهد کرد .
10. پایداری : هیچ صفتی یک باره در وجود آدمی پدید نمی آید و از بین نمی رود .برای اینکه دچار گناه نشویم لازم است به مواردی که در بالا ذکر شد توجه و تأمل کنیم . و براثر مداومت به انجام ندادن گناه ، ملکه ترک گناه درنفس ما پدید می آید. ودیگر به راحتی از گناه فاصله می گیریم. البته در ابتدا مشکل به نظر می رسد . اما بعد از گذشت مدتی به خوبی تغییراتی را در خود می توان مشاهده کرد .