ایمان، تنها یک «کلمه» نیست، بلکه یک «باور قلبی» است که ما را متوجه جهتی می کند وبدان بر می انگیزد وعزم مارا بدان سو می کشاند و حرکت و عمل مارا شکل می دهد.و در «چگونه زیستن» نقشی مهمّ دارد و محور ارزش گذاری برای اندیشه ها و عملکردهای مردم است. به دلیل همین اهمیت است که گام اولِ ورود به مسیر بندگی و مسلمانی، «ایمان» است و کسی که این باور مقدّس را داشته باشد، «مؤمن» نامیده می شود.

ایمان، گرایش قلبی و وابستگی فکری و اعتقادی و روحی به یک موجود برتر، به یک آفریدگار توانا، به یک مکتب نجات بخش، به یک زندگی دیگرپس از این دنیا (معاد)،به یک کتاب مقدّس که از سوی خدا نازل شده است (قرآن)، به پیامبرانی که سفیرانِ الهی برای هدایت بشرند، به وحی و ما وراء الطبیعه و… است.

شخصی از حضرت علی (ع) سئوال کردندکه حقیقت ایمان چیست ؟ ( سئل عن الایمان، فقال: الایمان معرفه با لقلب، و اقرار با للسان، و عمل با لارکان .) ایمان عبارت است از:

1- شناخت قلبی : یعنى از صمیم قلب و از ته دل، وجود خدا را شناخته باشد، و صمیمانه معتقد باشد که اصول دین اسلام، یعنى یگانگى خداوند متعال، نبوت حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)، و فرارسیدن روز قیامت، عدل خداوند و جانشینى امامان علیهم‎ السلام، بر حق است .

2- اعتراف و اقرار به زبان : یعنى اعتقادات الهى و اسلامى خود را بر زبان آورد، و همواره کلمه “شهادتین” را به زبان جارى سازد، و به یگانگى خدا و نبوت حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) اقرار کند.

3 – عمل با اعضا و جوارح بدن : یعنى وضو ساختن، نماز خواندن، روزه گرفتن، بد نگفتن با زبان، بد نشنیدن با گوش، نگاه حرام نکردن با چشم، و … تمام وظائفى را که خداوند براى اعضاء بدن او تعیین فرموده است، بطور صحیح و کامل به انجام رساند.

در قرآن هم، درباره ایمان، روی دو جنبه «باور قلبی» و «عمل» بسیار تأکید شده است.وقتی قرآن می خوانید، بارها و بارها به تعبیر «آمَنوا وَ عَمِلوا الصّالحات» برمی خورید؛ یعنی ایمان در کنار عملِ خوب و شایسته است. اگر ایمان را یک نهال و درخت بدانیم، «عمل» میوه و ثمره آن است. آیا شما می توانید قبول کنید که کسی به خدا، قیامت، بهشت وجهنم، وحی، قرآن، پیامبران و فرشتگان، ایمان و عقیده داشته باشد، ولی رفتارش مثل آدم های غیر معتقد به خدا و قیامت باشد؟

ایمان باید از «دل» به «اعضا» سرایت کند و از «درون» به «بیرون» جاری شود و باور درونی در عمل خارجی انسان اثر داشته باشد، وگرنه چه ایمانی؟

بعضی از ایمان ها سطحی و تقلیدی و متعصّبانه است؛ برخی هم عمیق و براساس شناخت و تفکّر و بصیرت. به همین دلیل می گوییم دو نوع ایمان داریم: یکی «ایمانِ مستقرّ» و دیگری )ایمانِ مستودع(.

)ایمان مستقرّ( مثل درختی کهنسال، ریشه دار و استوار است و به این زودی ها از بین نمی رود و مؤمن، با شنیدن شبهه ها، به شک نمی افتد. امّا «ایمان مستودع» حالتی شبیه خانه اجاره ای و اشیای عاریه ای دارد، همیشگی واستوار نیست؛ زود زایل می شود و رنگ می بازد و چون براساس منطق و برهان نیست، با کمترین آسیب از بین می رود، یا حدّ اقل از تأثیر گذاری در زندگی شخص، باز می ماند.

مومن کیست ؟

حضرت نوح (ع) آن زمان که به سوی قوم خود آمد تا فرمان خداوند را به گوش آنان برساند و ازعذاب بیمشان دهد نتیجه چندانی نگرفت چرا که قومش بربودن درگمراهی و ضلالت اصرارداشتند و همه راهها با برروی خود بسته بودند. نوح (ع) هرچه کوشید نتوانست قوم خود را راضی کند تا ازمتابعت ازشیطان دست بردارند و به سوی خدا بازگردند الا عده قلیلی که به نوح گرویده و خود را نجات دادند. این عده کم که ایمان آورده بودند با نوح سوارکشتی شدند آنگاه نوح درباره ایشان دعا کرد و آنان را مومن خواند آنجا که خداوند این داستان را درسوره نوح بیان می کند و درآیه بیست و هشتم به این دعا اشاره می کند.

به راستی آن کشتی نوح همیشه هست و دنبال مسافرمی گردد و شرط سوارشدن به کشتی ایمان راسخ است و آدمی باید مومن باشد تا بلیط سوارشدن به کشتی نجات به نامش صادر شود و مومن دراحادیث اینگونه معرفی شده است که :

1- مومن متجاوز به حقوق دیگران نیست.

پیامبر(ص)‌ : آیا می خواهید شما را خبرکنم که چرا مومن، مومن نامیده می شود چرا که مردم نسبت به مال و ناموسشان ازاو درامان هستند.

من شنیده ام زپیردانشمند تو هم ازمن به یاد داراین پند

آنچه برنفس خویش نپسندی نیزبرنفس دیگری مپسند(سعدی(

2- مومن تابلوی همه خوبیها

حضرت علی (ع)‌: مومن نشاطش درچهره ، غمش دردل، سینه گشاده و متواضع ترینها است. ازبالا نشینی فراری، ازتعریف دیگران بیزار، همیشه به فکردیگران و آرزوهایش کم است.

بیشترساکت است تا اینکه مدام حرف بزند، وقتش همیشه پراست (بیکارو بیهوده نیست ) شکورو صبور است متفکراست وبرخود مغرور نیست. و …

3- مومن ورزیده و آماده دربرابرشیطان

حضرت علی (ع)‌: مومن کسی است که درسختی و گرفتاری وقارخود را حفظ می کند، درمشکلات ثبات خود را ازدست نمی دهد،‌ اگربلایی دید صبرمی کند و اگردرفراخی و وسعت بود شکرگزار است،‌ هرچه خدا روزیش کند به آن قانع است با دشمنان مدارا می کند و درحقشان ظلم نمی کند و با دوستان ستم نمی ورزد( آسایش دوگیتی تفسیراین دو حرف است

با دوستان مروت با دشمنان مدارا )‌ مردم با او احساس آرامش می کنند اما نفسش ازدست او درعذاب است.

4- عظمت مومن

پیامبر(ص)‌: مومن درآسمانها آنچنان معروف است که دربین اهل و ایالش و کرامت و بزرگواریش درنزد خداوند همانند ملائکه مقرب درگاه الهی است و بلکه بالا ترازآن.

5- مومن دوست جانی خدا

خداوند درحدیثی قدسی می فرماید به عزت و جلالم قسم که خلق نکردم ازمخلوقاتم مخلوقی را دوست داشتنی ترازعبد مومنم.

6- حرمت مومن

امام صادق (ع): مومن ازحیث حرمت و عظمت ازکعبه هم حرمتش بیشتراست.

مؤمن واقعی کسی است که به همه دستورهای اسلام عمل نماید، واجبات را انجام دهد و محرّمات را ترک نماید یعنی ایمان واقعی همراه عمل است و عملش باید مطابق با ایمانش باشد.

در بعضی آیات آمده است: “مومنان کسانی اند که چون یاد خدا شود، دلهاشان ترسان می شود و چون آیات الهی برایشان خوانده شود، ایمانشان افزون می شود و بر پروردگار خود توکّل می کنند. آنان که نماز را بر پا می دارند و از آنچه روزیشان داده ایم، انفاق می کنند. آنان مؤمنان واقعی هستند”.

خداوند در این آیات وصف مؤمنان واقعی را بیان کرده، در آیات دیگر مانند آیات اوّل سوره مؤمنون نیز اوصاف مؤمنان واقعی را بیان فرموده است.

مومن از دیدگاه قرآن:

1. اهمیت دادن به نماز است؛

الف.مؤمن اهل اقامه نماز است. «الذین یقیمون الصلوة» »( سوره بقره، آیه،2)

ب. نسبت به نمازهایش مراقبت دارد. «و الذین هم على صلواتهم یحافظون»(سوره مؤمنون، آیه ،9)

2.خشوع وخضوع در برابر پروردگار

« مردم مؤمن کسانى هستند که چون یاد خدا شود ، از جلال و بزرگى حق دلشان ترسان و لرزان گردد و چون آیات الهى را بشنوند بر ایمانشان افزوده گشته و در هر کارى بر خداى خویش تکیه کنند . نماز را با حضور قلب به پا دارند و از آنچه روزى آنان شده انفاق نمایند . به راستى چنین مردمى اهل ایمانند و مصداق حقیقى مؤمن ، و اینان نزد خداوند از مرتبه ى بلند و آمرزش و رحمت و روزى نیکو برخوردارند .»( انفال :2 ـ 4 )

3. تقوی‌؛ (انفاق‌،29)

4. هجرت‌، جهاد و شهادت‌؛ (آل‌عمران‌،195)

5. توبه و استغفار؛ (تحریم‌،8)

6. انفاق و بخشش‌؛ (بقره‌،271)

7. دادن قرض الحسنه‌؛ (تغابن‌،17)

8. دوری از گناه و آلودگی‌؛ (نسأ،31)

– مومن از دیدگاه روایات:

امام رضا ( علیه السلام ) فرمود: « شِیعَتُنا الْمُسَلِّمُونَ لِأمْرِنا الْآخِذُونَ بِقَولِنا، الْمُخالِفُونَ لِأعْدائِنا فَمَنْ لَمْ یَکنْ کذالِک فَلَیْسَ مِنّا—شیعیان ما کسانی هستند که در برابر «امر» ما تسلیم اند به «قول» ما گردن می نهند و با دشمنان ما مخالف هستند، پس کسی که این چنین نباشد، او از ما نیست») وسائل الشیعه، ج 18، ص 83(

سه ویژگی برجسته مومن:

1.«لایکـون المـومـن مـومنـا حتـى تکـون فیه ثلاث خصـال:1ـ سنه من ربه. 2ـ وسنه من نبیه.

3ـ و سنه من ولیه. فـاما السنه مـن ربه فکتمان سـره. و امـا السنه من نبیه فمـداراه الناس . و امـا السنه مـن ولیه فـاصبـر فـى البـاسـاء و الضـراء—مـومـن , مـومـن واقعى نیست, مگـر آن که سه خصلت در او بـاشــد:سنتـى از پـروردگـارش و سنتـى از پیـامبـرش و سنتـى از امـامـش. اما سنت پروردگارش , پـوشاندن راز خود است, اما سنت پیغمبرش , مدارا و نرم رفتارى با مردم است, اما سنت امامـش صبر کردن در زمان تنگدستـى و پریشان حالى است.» ( اصـول کـافـى, ج 3,ص 339 و تحف العقـــول, ص 442)

2.حضرت رضا (علیه السلام) فرمود :« خویشتندار باشید و به پاکدامنى روى آورید ، از کوشش در راه حق بازنایستید ، امانت مردم را به مردم بازگردانید ، راستگو باشید ، و با همسایگان خوش رفتارى کنید ، اینها برنامه هایى است که رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) به خاطر آن مبعوث به رسالت شد .

در قبیله ى خود نماز بخوانید تا الگوى آنان شوید ، به اقوام رسیدگى کنید ، از مریض عیادت نمایید ، از تشییع جنازه غفلت نورزید ، براى ما در میان مردم آبرو باشید ، از این که با دیدن شما نسبت به ما بدبین شوند بپرهیزید ، ما را در جامعه با عمل خود محبوب جلوه دهید و از این که با دیدن شما با ما دشمن شوند دورى کنید ، عشق و علاقه ى جامعه را متوجه ما سازید و نارواییها را از ما دفع کنید . آنچه خوبى درباره ى ما بگویند اهل آنیم و هر چه بدى نقل نمایند از آن مبرّا و پاک هستیم . شکر مخصوص خداى جهانیان است »(بحارالانوار : 87 / 348 )

3.امام صادق (ع) به ابن جندب می فرماید: «مومنان کسانی اند که خوف الهی در دل دارند»

4.به امام صادق علیه السلام عرض شد، نشانه های مومن چیست؟ فرمودند:« چهار چیز است، 1-خواب او مانند خواب غریق 2-غذا خوردنش مانند آدم بیمار 3-گریه او مانند گریه شخص مادر مرده 4-نشستن او مانند نشستن مردم هراسان است که از جای خود می جهند.

5. امام حسن عسکری علیه السلام : پنج چیز از علامت های انسان مومن است : 1- پنجاه و یک رکعت نماز در طول شبانه روز (هفده رکعت نماز واجب و سی و چهار رکعت نماز مستحب)2- انگشتر در دست راست کردن 3- بر روی خاک سجده کردن 4- بسم الله الرحمن الرحیم نماز رابلندگفتن 5- زیـــــارت اربـــــعــــــیـــــن ســــیــــد الــشــهـــداء علیه السلام

6.امام باقر (ع):«به خدا سوگند٬ شیعه ما نیست مگر آن کس که از خدای پروا کند و از وی فرمان برد٬ و اینان شناخته نمی شوند مگر به تواضع٬ خشوع٬ ادای امانت٬ زیادی یاد خدا٬ روزه٬ نماز٬ نیکی به پدر و مادر و رسیدگی به همسایگان مستمند٬ زمین گیر٬ و بدهکاران و یتیمان٬ و نیز راستگویی در سخن٬ تلاوت قرآن و باز داشتن زبان از مردم جز نیکی.» ( تحف العقول، ٣٣٨)

7.امام باقر ( علیه السّلام )می فرمایند:نصیحت و خیر خواهی مومن٬ بر مومن واجب است.

(اصول کافی،ج٢،ص٢٢٠)

8.امام باقر (ع) می فرمایند: «یَجِبُ لِلمُومنِ عَلَی المُومنِ اَن یَستُرَ علیهِ سبعینَ کبیرةً —بر هر موٴمنی واجب است٬ هفتاد گناه کبیره را در برادر مومن خود بپوشاند.»( اصول کافی٬ج٢،ص٢٠٧ ٬حدیث٨)

در نتیجه رعایت و به کار گیری توصیه ها ی فردی و اجتماعی، که در قرآن وروایات معصومین (علیه السلام ) آمده است ؛برای مومن لازم و واجب است. و اجبات فقهی موجود در این دو منبع به صورت چکیده در رساله ها ی عملی مراجع عظام تقلید آمده است که هر انسان مومن وظیفه دارد با مراجعه به رساله ی عملی مرجع تقلید خود از واجبات الهی آگاه گشته و به آن عمل کند .